Dẹnsọlé wẹndagbe lọ gbẹ́sọ to aigba Jù lẹ tọn ji, pipli Jù lẹ tọn tin to finẹ, enẹwutu núdindọn de matin na yé dogbọn Jiwheyẹwhe yínyín tọn dali gba. To ohó he ji, linlẹn Lomunu lẹ tọn po Glẹkinu lẹ tọn po, podọ Kosi lẹ tọn do yẹwhe sunnu lẹ po yẹwhe yọnnu lẹ po ji yín hinhẹn biọ núdindọn lẹ mẹ. Dọdai númimọ gbigbọ mẹ tọn he hó yè ko dọ to Alẹ̀nù Hóhó mẹ yín oyẹ núhe ja jijọgbe lẹ tọn tọn, bo ko sọ sọawuhia to Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ kẹdẹdi onú nugbo de he yè to hinhẹnbú egbésọ-egbésọ, e sọgan yín dọ yẹwhenọ he yè nọ ylọ dọ Tẹltuliani ko táhinhọ́n titegbe de do linlẹn enẹ lọ ji to owé etọn he yè ylọ dọ [(F. Hauss, Vater der Chri-stenheit, apáwhé kòtọ (pg. 20)], dọmọ: “...Owé Alẹ̀nù Hóhó po Alẹ̀nù Yọ́yọ́ po sọgbè hẹ yénọzo, podọ dọdai lọ wẹ yín kànṣiṣa he tin to Alẹ̀nù Hóhó po Alẹ̀nù Yọ́yọ́ po ṣẹnṣẹn”. To oplọ́n he mẹ, núhe yè ylọ dọ Yise yín afọdidè ode bọdo ode go sọn dódònu Jù lẹ tọn ji bo sọ yín tùntùn do linlẹn Kosi lẹ tọn mẹ. Ehe lọ jọ̀ jẹagọ̀do whenu apọsteli lẹ tọn podọ do whenu he bọdo ojlẹ apọsteli lẹ tọn go po. To whenẹnu Alẹ̀nù Hóhó yín zinzán to kọ̀ndopọ́ mẹ po owéfọ delẹ po to Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ he jẹagọ̀do Jù lẹ. To owhè fọdetọ (200) mẹ, agùnplántọ nukuntọnnọ gbigbọ mẹ tọn lẹ he dó kọ̀ndopọ́ po Sesali Lomunu lẹ tọn po, bẹ́ yédelẹ plí to ninọ̀mẹ he jẹagọ̀do sinsẹ̀n Jù lẹ tọn go. Ohógbè he yín “wangbẹna Jù lẹ tọn” he yè nọ zán na Jù lẹ kẹdẹ ma sọgbè kẹdẹdilé akọta Alabiatọ lẹpo tọn nọ zán ogbè Heblunu tọn dó gba.

Ogán Lomunu tọn Kọnstantẹn zán núyọ́nẹn daho de na alè ede titi tọn he yín ahlidanú de na Yisenọ lẹ, podọ to ojlẹ dopo nẹ lọ mẹ é ma gbà alẹ̀nù Kosi lẹ tọn gba. É gọalọna tẹmpli Kosi lẹ tọn po didóai agùn Yisenọ lẹ tọn po. To owhè fọde-kanwe-gbàntọ́ntọ (315) mẹ to okú Klisti tọn godo, Kọnstantẹn degbè dọ gbèyíyí hlan Jù lẹ yín whẹ̀huhu daho de. Jù he hẹn mẹde nado yise to sinsẹ̀n Jù lẹ tọn mẹ po ewọ he yise lọ po, yé omẹ awelẹ na yín hùhù dandan. To whè fọde-kantọ̀n-nukun-dopotọ (321) mẹ to okú Klisti tọn godo, gbèdide lọ wẹ yín dọ, yé dóna payi azán osẹgbè tọn go taidi azán klándowiwé de. Ehe lọ ma pé gba. Yé doyana Jù lẹ bo sọ saya na yé po huhlọn po nado gbẹ́kọ gbọjẹzán yetọn go, podọ nado zán azán osẹgbè tọn. Kọnstantẹn ṣokẹdẹ wẹ dọ onú he biṣọpu asiko nẹ mẹ tọn lẹ mágbè nado wà.

To opli Nisene tọn mẹ, dawe he yè nọ ylọ dọ, Aliusi po Athanasiusi po wẹ yín ohódọtọ. Núdohia yetọn po ohódidọ yetọn po yín mimọ to owégbó otànhó agùn tọn tọn mẹ. To pinpọ́n mẹ, dawe he yín Aliusi ma mọdona núde dogbọn Klisti tọn dali gba. Athanasiusi wẹ yín omẹ he dèkunnu nugbo to owé winwlán he yè ylọ dọ (k. D. Schmidt, jrundriss der kirchenjeschichte, pg.98) mẹ, dọmọ, “Jiwheyẹwhe sọawúhia mí to Jesu mẹ, Jiwheyẹwhe sọawúhia mí, bo flí mí gọ̀, to Ewọ mẹ wẹ mí tindo Otọ́ lọsu te... nado dọ, dọ to Jesu mẹ wẹ Otọ́ Lọsu flí mí gọ̀ te”.

Sọn ojlẹ he mẹ wẹ agùn Lomunu tọn yín didóai te. To asiko oplí Nisene tọn mẹ, Papa de kavi yẹwhenọ kaldina de ma ko sọawúhia gba. Podọ biṣọpu Lomunu tọn de ma ko tin to whenẹnu gba, ehe ko sọawúhia di nukọntọ de gba. To pinpọ́n mẹ, apáde azán otànhó agùn tọn tọn he jẹnukọnna azán nugbo lọ ko yín bibasi to onú ṣakaṣaka lalonọ de tọn mẹ. Kọnstantẹn wẹ yín mẹhe degbè na opli Nisene tọn nido wá ayi mẹ. Ewlọsu wẹ yín mẹhe dó opli lọ bo sọ yín ogán opli lọ tọn. Azọ́n etọn wẹ nado dọ̀ndopọ́ kinklán vòvo he tin to agùn he na sẹ̀n Jiwheyẹwhe to otòdaho etọn mẹ lẹ do basi dopo. Kọ̀ndopọ́ otòdaho po agùn po tọn nido yí tẹnmẹ, podọ otòdaho po agùn po nido wá ayi mẹ.

To owhè fọde-kẹnnẹ-kòtọ (380) mẹ, dawe he yè nọ ylọ dọ omẹ Daho Theodosiusi po dawe he yè nọ ylọ dọ Glatiani po dó opòdo na mẹdèkannujẹ agùn lẹpo tọn, to owé he yè ylọ, dọ, B. Harenberg, Chronik der Menschheit, pg. 212 tọn mẹ, dọ, “To opli awetọ gbẹ́pipli agùn lẹ tọn tọn mẹ, he yè basi to owhè fọde-kẹnnẹ-kò-nukun-dopotọ (381) mẹ, wẹ biṣọpu lẹ gblewhẹ̀do gbèdide he aṣẹpatọ 1 Theodosiusi dètọ́n to osùn awetọ owhè fọde-kẹnnẹ-kòtọ (380) tọn mẹ, ehe mẹ yè hẹn Lomunu lẹpo nado kẹalọyí oplọ́n yẹwhe atọ̀n tọn, kẹdẹdilé yè ko zédai dó to opli Nisene tọn mẹ dó to owhè fọde-kantọ̀n-atọ́ntọ (325) mẹ... Yise to yẹwhe atọ̀n mẹ he yè zán nado do Jiwheyẹwhe hia di omẹ atọ̀n to dopo mẹ, he yín Otọ́, Ovi po Gbigbọ Wiwé po, yín zinzán to ninọ̀mẹ he mẹ taidi ogbèyíyí Yise tọn hlan Yisenọ lẹpo. Yè sọ zé e do dandan mẹ yì aga hú titò agùn tọn po ahọlu tọn lẹpo po.” To owé dopolọ mẹ, pg. 214, mí hia dọ, “Mẹhe yè ylọ dọ Gleguwa he sọn otò Nyssa tọn mẹ, yín dopo to agbàgogán lẹ mẹ, to opli awetọ gbẹ́pipli agùn lẹ tọn mẹ, he yín bibasi gbọn alọ aṣẹpatọ Kọnstantẹn tọn mẹ. É sọgbè hẹ gbèyíyí Yise tọn he yè dọ to opli lọ kọ̀n, bo sọ zé afọdidè he sọgbè na núplọ́nmẹ yẹwhe atọ̀n tọn lọ.” To owé he yè ylọ dọ K. D. Schmidt, Grundriss der Kirchengeschichte, pg. 83 tọn mẹ, mí hia dọ, “Sọn dinvie yì, e to dandan mẹ dọ otòvi otò lọ tọn lẹ dóna yín yisenọ osẹ́n lọ tọn lẹ. Podọ eyín Kosi de kavi mẹdepope jẹagọ̀do osẹ́n lọ, na yín mẹhe huwhẹ̀do ahọlu.” Na yé mẹhe linlẹn yetọn ma sọgbè hẹ gbèdide helẹ lọ, bo ma sọ kọ̀ndopọ́ hẹ agùn ahọlu tọn lẹ lọ, yín hihia di osẹ́nmẹjẹtọ lẹ. Sọn whenẹnu wẹ yisenọ he yín agùn ahọlu tọn lẹ ṣẹ̀ nukundiọsọ agùnvi Agùn Biblu mẹ tọn lẹ ji.

To oglọ Papa Daho he yè ylọ dọ Leo (440-461) tọn, wẹ agùn pã lẹ lọ tindo dọpọ́n daho de te. Gbọn otànhódọtọ agùn susu lẹ tọn dali, yè yise dọ Leo jẹ nado yín Papa tintan. Ṣigba to hihiamẹ Papa lẹ tọn mẹ, otànhódọtọ he yè ylọ dọ Hẹlda hia oyín Papa fọde-kande-ṣidopo (246) po Papa he yè ylọ dọ VI Paul (ṣidopotọ) po; to yé mẹ, Papa I Leo (tintan) wẹ Papa kande-atọ́ntọ (45th). To owé he mẹ, ohù núkanbiọ tọn lẹ yín mimọ to oyín Papa fọtọ̀n (15) tintan he jẹnukọn lẹ tọn godo, ehe mẹ Pita yín Papa tintan te kẹdẹdilé hihiamẹ lọ dohia dó. Susu to otànhódọtọ agùn Plọtẹstannọ lẹ tọn mẹ zé ohù núkanbiọ lẹ lọ tọn do Papa kande-ẹnẹ godo. Omẹ lẹpo wẹ sọgbè hẹ dọ otànhó Papa lẹ tọn ṣẹ̀ po I Leo tintan po. Ewlọsu, yè dọ omẹ he yè ylọ dọ I Leo tintan lọ, dóna yín homẹhùnnọ to opli Kalsedoni tọn mẹ, ehe yè basi to owhè fowe-kande-widopotọ (451) mẹ to okú Klisti tọn godo, to alọ dopolọ ji kẹdẹdilé biṣọpu Kọnstantẹn tọn yì dó.

Zédai agùn tọn po ahọlu tọn po sọawúhia to aṣẹpatọ he yè ylọ dọ Justiniani glọ to owhè fowe e lán kòatọ́n-nukun-awetọ (527) mẹ jẹ owhè fowe e lán kẹnẹ-atọ́ntọ (565) mẹ. To whenẹnu, yè hẹn yẹwhenọ lẹ yín azọ́nwàtọ ahọlu tọn lẹ. E to hézéhézé dọ Klisti ma wẹ degbèna kọ̀ndopọ́ agùn pã lẹ tọn po ahọlu tọn lẹ po gba. Ehe yín bibasi gbọn nukọntọ politiki tọn po nukọntọ agùn tọn lẹpo po dali, mẹhe yín alènọ nado zé huhlọn lẹpo dopọ́ na alè aṣẹpipa Lomu pete tọn tọn. Sọn owhè fowetọ mẹ jẹ owhè fowe-kanwe-kòtọ mẹ, mí to hódọ do otànhó agùn tọn ji. To apáwhé dopo po Agùn Jesu Klisti tọn po, podọ to apáwhé awetọ po gbẹ́pipli agùn he ko lẹ́jẹ apádopo sọn Ohó nugbo lọ mẹ tọn po, bo sọ kọ̀ndopọ́ hẹ agùn daho lẹ lọ. Mí to hódọ do otànhó ylankan he yín awubla daho he yín zizédai to aihọn lọ blébu mẹ he kàn kọ̀ndopọ́ Kosi lẹ po Yisenọ lẹ po tọn.

Biṣọpu lẹ tindo huhlọn po yẹyi po to núyiwà agùn tọn lẹ po politiki tọn lẹpo po mẹ. Yé omẹ pó wẹ hẹn ohóta dopolọ, na gbẹtọ lẹ to yé pọ́n kẹdẹdi otọ́ gbibọnọ lẹ wutu. Lomu wẹ otòdaho aṣẹpipa he tọn, enẹwutu, wẹ biṣọpu Lomu tọn lẹ do hẹn oyín yẹyinọ vòvo lẹ do ota. Hinhẹn sọn Papa ji yèdọ “Pontifex Maximum”, Oyín helẹ ko yín zinzán to yẹwhenọ daho Kosi lẹ tọn ji, oyín dopolọ wẹ yè nọ zán na Sesali to aṣẹpatọ ahọludu Lomu tọn podọ dopolọ sọ yín zinzán gbọn Kọnstantẹn dali. Nukọnyìyì jẹagọ̀ he kọ̀ndopọ́ po agùn Papa lẹpo tọn hoavùn na huhlọn nado yín yinyọ́nẹn to tẹnmẹ daho he jẹ lẹpo mẹ. Owhẹ̀jijọ de yín didohia to owé he yè ylọ dọ, H. Heinz, Zwischen Zeit und Ewigkeit mẹ, to apáwhé kẹnnẹ-fọtọn-nukun-dopotọ (176) mẹ, dọ, “Sọn dawe he yè ylọ dọ VIII Bonifasi (ṣinatọ̀n) whenu, sọn owhè fọtọ́n e lán fọde-kanwe-wiẹnẹtọ (1294) mẹ jẹ owhè fọtọ́n e lán fọde-kanwe-kò-nukun-atọ̀ntọ (1303) mẹ, wẹ yín dọ e to dandan mẹ nado yise to Papa mẹ bo tindo whlẹngan, na akọta he to aigba ji lẹpo wẹ yín mẹmẹglọnọ hlan ẹn. Mọdopolọ wẹ dawe he yè ylọ dọ VII Gleguwa ṣinawetọ to owhè fọtọ́n e lán kande-gbàn-nukun-atọ̀ntọ (1073) tọn jẹ owhè fọtọ́n e lán kanwe-atọ́ntọ (1085) mẹ, to huhlọn Papa yínyín etọn tọn mẹ. Pọntifa Lomu tọn kẹdẹ wẹ yè na ylọ to aihọn lọ blébu mẹ.” Núyiwà Yise tọn po Yisenọ yínyín po yín didóai matin dọpọ́n vivẹ mẹde titi tọn po kọ̀ndopọ́ Klisti tọn po. Onú dopo gê he yè to hihiajẹ wẹ nado tin to zédai daho he mẹ. Aṣẹpipa lọ yín didètọ́n jẹgbonu sọn Klisti mẹ podọ na Ohó Jiwheyẹwhe tọn nido yín gbèdide de po awúsọhia de po. Kẹdẹdilé Klisti yín Ota Agùn Etọn tọn dó, mọkẹdẹ wẹ Papa lọsu yín ota na agùn he tin to aihọn mẹ lẹpo dó to whelẹponu.

To agùn Lomu tọn he mẹ, yè hẹn gbẹtọ lẹ gannu-gannu nado yín bibaptizi, podọ to godo yé lẹzùn awutugonu zédai dopolọ tọn, to whenuena yé ma tindo jlọjẹ gbèmimá tọn sọn yéde titi lọsu mẹ. Wiwà baptẹm tọn he matin to Biblu mẹ, yín zinzán nado hẹn gbẹtọ po huhlọn po nado yín agùnvi, podọ nado lẹzùn dòdónu de na agùn gbẹtọ lẹ tọn. Mọkẹdẹ wẹ yé zé tókuẹniná yẹwhehódidọ tọn biọ agùn mẹ, nado basi huhlọn dòdónu akuẹ zinzán agùn Papa tọn tọn.

Gbọnvo na ohó nugbo he yè ko dóai jẹnukọn lọ, yèdọ nukọnyìyì gbẹtọ lẹ tọn “sọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ”, wẹ kinklán sọn Jù lẹ go ṣẹ̀, podọ to godo ga, sọn Agùn Yisenọ Jù lẹ tọn go. Ehe lọ ma ko pé gba. Podọ dawe he yè ylọ dọ Jutẹn, biṣọpu Smana tọn to owhè kẹnnẹ-ṣinawetọ (167 A.D.) mẹ, to okú Klisti tọn godo, zán ohógbè he hẹn Jù lẹ whè, dọ yisenọ lẹ wẹ yè dè nado yín Islaẹli Jiwheyẹwhe tọn, podọ Jù lẹ yín mawàdódónọ he ko jai lẹ. Apọsteli Paul pọ́n hlan nújijọ he mẹ to alọ gbọnvo de mẹ, dọ, dọmọ: “Na to Klisti Jesu mẹ owhẹgbo ma yín núdepope, kavi owhẹmagbo, adavo núdidá yọ́yọ́. Na yé omẹ sọha he to zọnlinzin dolé osẹ́n he te, jijọho tin to yé ji, po lẹblanu po, podọ to Islaẹli Jiwheyẹwhe tọn lọ ji ga” (GALATIA 6:15-16). Apọsteli Pita lọsu zán hógbè vivẹ de to nújijọ he mẹ, dọ, “... Nugbo, yẹn pọ́n dọ Jiwheyẹwhe ma yín mẹnukuntahòpọ́ntọ gba: ṣigba to akọta lẹpo mẹ, mẹhe dibú si i, bo wàzọ́n dódó, wẹ yè kẹalọyí to e de” (OWALỌ 10:34-35).

Ohógbè he jẹagọdo Jù lẹ ko bẹ́ zọnlin to hóhówhenu bo sọ lẹzùn nukundiọsọ omẹ. Biṣọpu Ignatius sọn otò Antioku tọn mẹ, ṣẹ̀ nado to onú lẹ wà jẹagọdo linlẹn Jù lẹ tọn go, to linlẹn yetọn lẹ mẹ. Ohógbè he jẹagọdo Jù lẹ, ehe yè dọ gbọn afọzédotetọ agùn lẹ tọn tọn dali to owhè kanwe-kò tintan mẹ, yín winwlán dagbedagbe to otànwéma lẹ mẹ. Whẹpo yè do dó agùn Lomu lọsu tọn ayi, yè ko hù Jù mliyọn mliyọn donu sọha de. Yẹwhehódọtọ lẹ ylọ Jù dọ, “hlọnhùtọ Klisti tọn lẹ podọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ”. Yé sọ dowhẹ̀ Jù lẹ na onú devodevo susu lẹ, podọ enẹwutu wẹ yè do hù yé to ninọ̀mẹ vòvo lẹ mẹ. Agùn Lomu tọn lọsu na ede ko súsú osẹ́n Jwheyẹwhe tọn he dọ, dọmọ: “Hiẹ ma ha hùmẹ”.

Otọ́ agùn tọn he yè ylọ dọ Klisostomosi he sọawúhia to owhè fọde-kantọ̀n-gbàn-nukun-ẹnẹtọ (354) mẹ jẹ owhè fowe ṣinawetọ (407) mẹ, mẹhe yín dopo to kẹ̀ntọ daho Jù lẹ tọn mẹ, plọ́nmẹ to owé he yè ylọ K. Dẹṣnẹli, Krimi-nalgeschichte des Christentums, Vol. I, pg. 134 mẹ, dọ, “... po Jù lẹ po, yé ma sọgan nọ kọ̀ndopọ́ mẹ hẹ mẹdepope adavo hẹ Satani. Yé ma yọ́nwhànpẹ hú ohàn kavi agbò gba... Sinagọgu yetọn ma yín sẹnihọ̀ kẹdẹ gba, ṣigba ohọ̀ ogalilọ tọn de, odò ajotọ lẹ tọn de, oyẹtẹn kanlin mawé lẹ tọn tọn de, podọ fininọ̀ aovi lẹ tọn de. Enẹwutu, yisenọ lẹ ma dóna nọ yì alànhùtọ Jù lẹ tọn lẹ de gba, ṣigba bo kú, yisenọ lẹ dóna họ̀nsọn Jù lẹpo de di sọn ohínù, podọ sọn azọ̀nylankan agbasalan lẹpo tọn mẹ.”

Mẹhe yè ylọ dọ Sili he sọawuhia to owhè fowe-kande-ẹnẹtọ (444) mẹ, sọn whẹndo mẹhe yè ylọ dọ Alẹsandlia tọn mẹ, ko na gblọndo godogodo tọn hlan ohókanbiọ Jù lẹ tọn. To owhè kanwe-kò donu kòtọ mẹ, gblọndo etọn godogodo tọn wẹ yín núvivẹ etọn. Mẹhe yè ylọ dọ Sipliyẹn po Tẹltuliani po, po Atanasiusi po, po Yenimọsi po, po Gleguwa Nyssa tọn po, po Anbluazi po, po Ogustẹn po, po Justiniani po, podọ omẹ devodevo lẹpo he ko tindo wangbẹna Jù lẹ tọn, bo ko sọ dọ onú dopolọ do yẹwhehódọtọ lẹ po go, podọ do gbẹtọ asiko lẹ lọ tọn lẹ po mẹ. Nukundiọsọmẹ he yè zán pannukọn Jù lẹ ko yín didó do linlẹn aṣẹpipa Lomunu tọn lẹpo mẹ. Yè dowhẹ̀ Jù lẹ bo hia onú ylankan lẹ do okọ̀ na yé, bo sọ kàn ayiha lẹpo nado và yé súdo. Na dọdai he Oklunọ mítọn ko dọ nido yín hinhẹn ṣẹ̀ do Jù lẹ po hodotọ Klisti tọn lẹpo po ji, dọ, dọmọ: “Yé na dè mì sọn sinagọgu lẹ mẹ: mọwẹ ojlẹ lọ ja, whenuena mẹdepope he hù mì, na lẹn dọ é to sinsẹ̀n basi hlan Jiwheyẹwhe. Onú helẹ pó wẹ yé na wà, na yé ma yọ́n Otọ́, yé ma sọ yọ́n mi wutu. Ṣigba onú helẹ wẹ yẹn dọ hlan mì, na whenuena ojlẹ yetọn wá, mì nido flin yé, lé yẹn ko dọ na mì...” (JOHANU 16:2-4).

Nugbo, yè plọ́n gbẹtọ lẹ dọ mẹhùhù yín azọ́nwà hlan Jiwheyẹwhe, podọ sinsẹ̀n daho bibasi hlan agùn. To mọ wiwà mẹ, yisenọ yẹwhe-atọ̀n-sẹ̀ntọ lẹ vò sọn Jù yẹwhe-dopo-sẹ̀ntọ lẹ si. Yè dohomẹkẹ̀n yisenọ nugbo lẹ na yé ma yigbè nado jo yéde hlan agùn Lomu tọn lọ gba. E sinyẹnawu na yisenọ nugbo lẹ nado yín máhẹtọ to sinsẹ̀n he gọ́na mẹhùhù mẹ. Yé nọte gligli to kọ̀ndopọ́ Klisti tọn mẹ. Yèdọ Matẹn Lutẹ núvọjladotọ lọsu, ma sọgan dè ede sọn wangbẹna Jù lẹ tọn mẹ gba. Kẹdẹdi sinsẹ̀nnọ de, linlẹn he lọ biọ olàn etọn po ohùn etọn po mẹ. Mẹde sọgan hia ṣigba e sinyẹnawu nado mọdona ohó he é dọ to owé winwlán H.-J. Gamm, Das Judentum, pg. 64, tọn mẹ, dọ, “Matẹn Lutẹ dọ to yẹwhehó etọn godo tọn mẹ to azán fọtọ̀ntọ, osùn awetọ, owhè fọtọ́n e lán fowe-kantọ̀n-kò-nukun-ṣidopiotọ (1546) tọn mẹ, dogbọn dọtẹ Jù tọn lẹ dali, dọ, Jù lẹ to mẹhù gbọn amasìnkún winwlán yetọn lẹ dali.”

Sọn owhè kanwe-kò de mẹ jẹ devo mẹ, wangbẹna Jù lẹ tọn gbẹ́sọ to nukọnyì, podọ ohódọ jẹagọ̀do Jù lẹ go lẹzùn núsinsinyẹn de. Yè yí sọn owéfọ lẹ mẹ nado sùwhẹ̀na kanyinylan yetọn lẹpo. Whenuena Jesu dọhó mayise Jù lẹ tọn tọn, enẹ yín onú dopo, podọ whenuena É dọhó yise Jù lẹ tọn tọn, onú devo wẹ enẹ sọ yín. Ṣigba mọdopolọ wẹ hlan gbẹtọ lẹpo podọ hlan akọta lẹpo.

Nado hia ehe lọ jẹ, yèdọ onú he agún Lomu tọn wà jẹagọ̀do Jù lẹ, po Kosi lẹ po, podọ sinsẹ̀nnọ alọpãlọpa lẹ, nado gbẹnkanna azọ́n yetọn lẹ; agùn Lomu tọn lọ dóna kànbiọ ede eyín onú he lọ hẹn whlẹngan wá kẹdẹdilé e dọ dó, kavi eyín e hẹn núyiwà vàsúdo tọn lẹ wá, ehe matindo lẹblanu pannukọn yisenọ nugbo lẹ gba. Azọ́n etọn wẹ nado funawhàn hẹ yisenọ nugbo lẹpo, bo dohomẹkẹ̀n yé, bo hù yé, bo tafú yé to ogú yetọn lẹ mẹ, bo sọ wà onú ylankan lẹ do yé sọmọ bọ to owhèta zinvlu tọn lẹ mẹ, ewọ wá lẹzùn ogán nútindo yetọn lẹ tọn. E wà danu susu bo sọ hù omẹ susu to owhèta zinvlu tọn lẹ mẹ, ewọ wẹ paṣẹna otò Elopia tọn lẹpo eyín yè má ẹn do donu atọ̀n. Adọkunnu mẹhe togbẹ̀ lẹ po oṣiọ lẹ po tọn yín mimọ to e mẹ. Ahọvi lẹ po ahọlu lẹ po, kavi mẹdepope matindo aṣẹ nado nọte diọnukunsọ núhe e to wiwà lẹ gba, ṣigba yé omẹ pó tin to kọ̀ndopọ́ mẹ hẹ ẹ. To owé winwlán H.-J. Gamm, Das Judentum, pg. 84 mẹ, dawe he yè ylọ dọ Lodọlfu sọn otò Hasbọgi tọn mẹ, degbè to owhè fọtọ́n e lán fọde-kanwe-ṣidopotọ (1286) tọn mẹ, dọ, “Jù lẹ po adọkunnu yetọn lẹpo po, po aigba yetọn lẹpo...”

Dẹ̀hodo he yè to vivọdọ gbọn Papa lẹ dali lẹpo, po biṣọpu lẹ po, podọ agùn Lomunu Katoliki tọn ko zédai hlan Jù lẹ, podọ hlan yé sinsẹ̀nnọ alọpãlọpa lẹ, nado to homẹkẹ̀ndo yé matin lẹblanu to whelẹponu gbọn agùn Lomunu tọn dali. E na wá yín awúsọhia hézéhézé to owhẹ̀dida godo tọn mẹ, e sọgan yín Jù mliyọn donu ṣidopo he yè sayahẹ bo sọ hù to ahọludu mẹhe yè ylọ dọ III Lẹiṣi (atọ̀ntọ) whenu to Otòwhàn Awetọ mẹ lẹ, na yín hihia hlan gbẹtọ Janman tọn lẹ kavi hlan agùn Lomunu Katoliki tọn tọn. Hlan omẹ Katoliki tọn lẹ he yín: Hitlẹ, Himlẹ, po hodotọ Jesu tọn he nọ ylọ Gobẹlsi po, yé ko wleawu aigba tọn dai na asiko dindẹn. Papa lẹ ko dọhó dogbọn awuwiwle osọ̀ tọn dali kẹdẹdilé mẹklọtọ Fula Hitlẹ ko dọ dó.

Mẹdepope he hia otànhó he gbọn Papa lẹ po wiwà yetọn lẹpo dali jẹ ojlẹ mítọn lẹ mẹ dóna yín whinwhàn. Yè ma hia Jù lẹ po sinsẹ̀ntọ alọpãlọpa lẹ po jẹ na núdepope gba. Papa he hodo Jesu bọ yè nọ ylọ XIII Leo (wiatọ̀ntọ) sọn owhè fọtọ́n e lán fẹnẹ-kande-gbàntọ́n-nukun-atọ̀ntọ (1878) mẹ jẹ owhè fọtọ́n e lán fẹnẹ-kanwe-kò-nukun-atọ̀ntọ (1903) mẹ, degbè to owé winwlán E. Paris, the secret of Jesuit, pg. 167 etọn mẹ, dọ: “Dẹ̀hodonọ wẹ mẹdepope he dọ, dọmọ: Gbigbọ Wiwé ma jlo dọ mí ni hù mẹdepope he jẹagọ̀do mí gba.” Sọn whetẹnu gbọn wẹ Gbigbọ Wiwé ṣẹ̀ mẹhù ji? Kẹdẹdi kunnudidè Owé Wiwé lẹ tọn, Gbigbọ Wiwé nọ ná ogbẹ̀ omẹ; Gbigbọ Wiwé ma nọ hù omẹ gba. Yè ylọ yé mẹhe ma nọte to agùn Lomu tọn mẹ lẹ dọ agọ̀jẹdomẹtọ lẹ, bọ yẹwhenọ etọn lẹ nọ zán aṣẹpipa yetọn lẹ nado hù omẹ he jẹagọ̀do yé lẹ. To pinpọ́n he mẹ, mí sọ mọdona núhe wutu Papa XII Payọsi (wiawetọ) ma do kẹnù to Otòwhàn Awetọ mẹ whenuena yè hù Jù mliyọn donu sọha de. Otòdaho dopo gê wẹ glọ́nalina Vatikan, to whenuena yè fiọ sinagọgu Jù lẹ tọn, bọ Papa ma kẹnù etọn nado gblewhẹ̀do enẹ gba. Ṣigba Papa dinvie tọn yín ayajẹnọ whenuena é na dlá sinagọgu yọ́yọ́ lọ pọ́n, bo nasọ yín homẹhùnnọ nado dotó ohàn Psalm 150 he agùn pipli Jù lẹ tọn na ji hlan ẹn.

Whenuena Jiwheyẹwhe pé Ablaham, É dopagbè hlan ẹn, dọmọ: “Yẹn nasọ yí we do basi akọta daho de, yẹn na dona we, bo na hẹn oyín towe zùn daho; hiẹ ni sọ yín odona de: mẹhe dona we wẹ yẹn na dona, ewọ he sọ hodẹ̀do we wẹ yẹn na hodẹ̀do...” (GENẸSISI 12:2-3). Gbèdide he tin hlan yé he yise to Jiwheyẹwhe mẹ podọ to Ohó Etọn mẹ lẹ.

Núhe dọnsẹpọ́ yẹwhe-dopo-sinsẹ̀n he yín dòdónu he tọ́nsọn yise Jù lẹ tọn mẹ, nọte na yé he yín biṣọpu lẹ he tọ́njẹgbonu sọn Kosi lẹ mẹ. Jẹnukọn, yé ma jlo nado tindo kọ̀ndopọ́ de po Jù lẹ po kavi po Jiwheyẹwhe Jù lẹ tọn po gba. Ohógbè Heblu tọn he yín “Mashiah” (Messia) yín didiọ do ogbè Glẹki tọn mẹ dọ “Christos”, he tùnmẹ dọ, Klisti mẹyíamìsisádodè. Ohógbè Heblu tọn he yín “Yashua” wẹ Jesu to ogbè Glẹki tọn mẹ. Ohógbè he yè zán dogbọn Jiwheyẹwhe yínyín tọn dali, ṣẹ̀ azọ́nwà to ojlẹ nẹ mẹ jẹagọ̀do ninọ̀mẹ togùn Islaẹli tọn tọn, podọ do Jiwheyẹwhe Islaẹli tọn. Owé Alẹ̀nù Yọ́yọ́ tọn matindo wangbẹna de pannukọn Jù lẹ, kẹdẹdilé otànhódọtọ delẹ dọ dó gba. Onú he susu yetọn ma mọdona yín mimọ to gbèdide Oklunọ tọn mẹ, dọ: “... Na Jù lẹ de wẹ whlẹngan sọn” (JOHANU 4:22).

Yẹwhegán Alẹ̀nù Hóhó mẹ tọn lẹ ko dọ jẹnukọn dọ, akọta Kosi lẹ tọn na yín máhẹtọ to whlẹngan Jiwheyẹwhe tọn mẹ, dọ, “Yẹn Oklunọ (Yahweh) wẹ ylọ we to dódó mẹ, yẹn nasọ hẹn alọ towe go, bo na yí we whla, bo yí we do basi alẹ̀nù gbẹtọ lẹ tọn, hinhọ́n Kosi lẹ tọn de” (ISAIA 42:6), podọ to Owé ISAIA 49:6 tọn mẹ ga, dọ, “... Yẹn nasọ yí we do basi hinhọ́n Kosi lẹ tọn, na hiẹ nido yín whlẹngan ṣie kaka jẹ pòdo aigba tọn.” Oklunọ bẹ́ azọ́n po Jù lẹ po to whenuena É dọ, dọmọ, “Ṣigba mì gbọ bo kúkú yì lẹngbọ owhé Islaẹli tọn gbè tọn he bú lẹ de” (MATIU 10:6). Apọsteli Pita tindo dọpọ́n etọn tintan to whenuena é yì owhé Kọnẹliọsi mẹkanwekòwhàngan tọn gbè, mẹhe yín whinwhlẹngan po whẹndo etọn lẹpo po (OWALỌ 10). Apọsteli yín pahona gbọn Oklunọ de, dọmọ, “Ewọ sọ dọ hlan mi, dọ, yì; na yẹn na do we hlan aganu bóbó jẹ Kosi lẹ de” (OWALỌ 22:21). To gbèdide daho he mẹ, Oklunọ Lọsu degbè hézéhézé, dọmọ, “Enẹwutu mì yì, bo hẹn akọta lẹpo zùn núplọ́ntọ...” (MATIU 28:19). Agùn Jiwheyẹwhe Ogbẹ̀nọ tọn gọ́na togùn lẹpo, po ogbè lẹ po, po akọta lẹpo po.

Ahọludu Lomunu lẹ tọn sọawúhia to ofi lẹpo, podọ enẹwutu agùn Lomunu tọn dóna zán ninọ̀mẹ ahọlu tọn lẹpo na azọ́n etọn lẹ. To nugbo de mẹ, ehe ma yín sinsẹ̀n Yisenọ lẹ tọn gba, ṣigba Katoliki akọta lẹ tọn wẹ e yín. Gbẹtọ lẹ ma wá nado yise to Klisti mẹ gbọn yẹwhehó wẹndagbe tọn lọ dali gba, ṣigba yè hẹn yé gannu-gannu nado kẹalọyí sinsẹ̀n agùn Katolikinọ lẹ tọn. To owhè na yì fọtọ́n (1,000) hunkọ lẹ mẹ, to gándùdù agùn Katoliki Lomunu lẹ tọn mẹ, aigba lẹpo gọ́na asisà ohùn tọn. Osọha mẹhe yè hù lẹ tọn yín sọha mliyọn donu kande-kòatọ́n-nukun-atọ̀n. Yé mẹhe yise jẹagọ̀do agùn Katoliki Lomunu lẹ tọn matindo jlọjẹ nado nọ̀gbẹ̀ gba. Yèdọ agùn Katoliki tọn he jẹagọ̀do núvọjladotọ lẹ yín jlọjẹnọ de nado kọ̀n ohùn dai to zinzán ninọ̀mẹ aihọn tọn tọn de mẹ, bọ e ma sọ tindo núdepope nado wà po yẹwhehó wẹndagbe tọn lọ po gba. Nado dọ, agùn lọ zán huhlọn aigba ji tọn nado vọ́ ede dóai. Omẹ lẹpo wẹ mọdona dogbọn núdòdindin Spaniṣi tọn lẹ dali po tẹnpọ́n azétọ lẹ tọn po. To oyín Yise tọn mẹ, agùn Katoliki tọn yí aṣẹpipa gbẹtọ lẹpo tọn sọn yé si, bo fiọ yé, bo dè yé tọ́njẹgbonu, bo sọ dohomẹkẹ̀n yé omẹ pó to agbègbè Elopia tọn lẹ po ji, na yise gbọnvo yetọn tọn wutu. To hunwhẹ he yè nọ ylọ dọ Mẹwiwé Batelemi Ẹvi tọn kọ̀n, to azán kò-nukun-atọ̀ntọ po azán kò-nukun-ẹnẹtọ po mẹ, to osùn ṣinatọ̀ntọ mẹ, to owhè fọtọ́n e lán fowe-kẹnnẹ-wiawetọ (1572) tọn mẹ, to alọwle hunwhẹ dawe he yè nọ ylọ dọ III Anli (atọ̀ntọ) sọn otò Navali tọn mẹ, po nawe he yè nọ ylọ dọ Mageliti po sọn otò Valuwa tọn mẹ to otò Pali tọn mẹ, gbẹtọ hú fọtọ́n donu kò-nukun-atọ̀n wẹ yín hùhù to hunwhẹ lọ tó, to otò Ugenọti tọn mẹ to Pali, yèdọ to otò Flansi tọn mẹ. To owé winwlán he yè nọ ylọ dọ, B. Harenberg, Chronik der Meschheit, pg. 437 tọn mẹ, yè wlán dọ, “Papa XIII Gleguwa (wiatọ̀ntọ) yín ayajẹnọ to hùhù yisenọ Plọtẹstannọ lẹ tọn to otò Flansi tọn mẹ”.

Agùn Lomunu Katoliki tọn he ma do gbẹ̀zán Klisti tọn hia gbèdé, kavi do gbẹ̀zán Agùn nugbo lọ tọn hia gbèdé. Azọ́n etọn wẹ nado diọ oplọ́n nugbo lẹpo; to nugbo de mẹ, núhe kàn yise depope ma yín mimọ to dòdónu ninọ̀mẹ etọn tọn mẹ gba. Nado hia Owé Wiwé yín osùnú de, podọ yé mẹhe sọ to hihia lẹ wẹ e doyana. E hiọawu dọ Jù lẹ po yé mẹhe yise to Biblu mẹ lẹpo yín mẹhe yè dohomẹkẹ̀n bo sọ fiọ yé po Biblu yetọn lẹpo po gbọn agùn Lomunu Katoliki tọn dali. Etẹwutu wẹ yé ma do dósina Biblu to núyiwà he mẹ?

Dẹnsọlé wẹndagbe lọ gbẹ́sọ to aigba Jù lẹ tọn ji, pipli Jù lẹ tọn tin to finẹ, enẹwutu núdindọn de matin na yé dogbọn Jiwheyẹwhe yínyín tọn dali gba. To ohó he ji, linlẹn Lomunu lẹ tọn po Glẹkinu lẹ tọn po, podọ Kosi lẹ tọn do yẹwhe sunnu lẹ po yẹwhe yọnnu lẹ po ji yín hinhẹn biọ núdindọn lẹ mẹ. Dọdai númimọ gbigbọ mẹ tọn he hó yè ko dọ to Alẹ̀nù Hóhó mẹ yín oyẹ núhe ja jijọgbe lẹ tọn tọn, bo ko sọ sọawuhia to Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ kẹdẹdi onú nugbo de he yè to hinhẹnbú egbésọ-egbésọ, e sọgan yín dọ yẹwhenọ he yè nọ ylọ dọ Tẹltuliani ko táhinhọ́n titegbe de do linlẹn enẹ lọ ji to owé etọn he yè ylọ dọ [(F. Hauss, Vater der Chri-stenheit, apáwhé kòtọ (pg. 20)], dọmọ: “...Owé Alẹ̀nù Hóhó po Alẹ̀nù Yọ́yọ́ po sọgbè hẹ yénọzo, podọ dọdai lọ wẹ yín kànṣiṣa he tin to Alẹ̀nù Hóhó po Alẹ̀nù Yọ́yọ́ po ṣẹnṣẹn”. To oplọ́n he mẹ, núhe yè ylọ dọ Yise yín afọdidè ode bọdo ode go sọn dódònu Jù lẹ tọn ji bo sọ yín tùntùn do linlẹn Kosi lẹ tọn mẹ. Ehe lọ jọ̀ jẹagọ̀do whenu apọsteli lẹ tọn podọ do whenu he bọdo ojlẹ apọsteli lẹ tọn go po. To whenẹnu Alẹ̀nù Hóhó yín zinzán to kọ̀ndopọ́ mẹ po owéfọ delẹ po to Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ he jẹagọ̀do Jù lẹ. To owhè fọdetọ (200) mẹ, agùnplántọ nukuntọnnọ gbigbọ mẹ tọn lẹ he dó kọ̀ndopọ́ po Sesali Lomunu lẹ tọn po, bẹ́ yédelẹ plí to ninọ̀mẹ he jẹagọ̀do sinsẹ̀n Jù lẹ tọn go. Ohógbè he yín “wangbẹna Jù lẹ tọn” he yè nọ zán na Jù lẹ kẹdẹ ma sọgbè kẹdẹdilé akọta Alabiatọ lẹpo tọn nọ zán ogbè Heblunu tọn dó gba.

Ogán Lomunu tọn Kọnstantẹn zán núyọ́nẹn daho de na alè ede titi tọn he yín ahlidanú de na Yisenọ lẹ, podọ to ojlẹ dopo nẹ lọ mẹ é ma gbà alẹ̀nù Kosi lẹ tọn gba. É gọalọna tẹmpli Kosi lẹ tọn po didóai agùn Yisenọ lẹ tọn po. To owhè fọde-kanwe-gbàntọ́ntọ (315) mẹ to okú Klisti tọn godo, Kọnstantẹn degbè dọ gbèyíyí hlan Jù lẹ yín whẹ̀huhu daho de. Jù he hẹn mẹde nado yise to sinsẹ̀n Jù lẹ tọn mẹ po ewọ he yise lọ po, yé omẹ awelẹ na yín hùhù dandan. To whè fọde-kantọ̀n-nukun-dopotọ (321) mẹ to okú Klisti tọn godo, gbèdide lọ wẹ yín dọ, yé dóna payi azán osẹgbè tọn go taidi azán klándowiwé de. Ehe lọ ma pé gba. Yé doyana Jù lẹ bo sọ saya na yé po huhlọn po nado gbẹ́kọ gbọjẹzán yetọn go, podọ nado zán azán osẹgbè tọn. Kọnstantẹn ṣokẹdẹ wẹ dọ onú he biṣọpu asiko nẹ mẹ tọn lẹ mágbè nado wà.

To opli Nisene tọn mẹ, dawe he yè nọ ylọ dọ, Aliusi po Athanasiusi po wẹ yín ohódọtọ. Núdohia yetọn po ohódidọ yetọn po yín mimọ to owégbó otànhó agùn tọn tọn mẹ. To pinpọ́n mẹ, dawe he yín Aliusi ma mọdona núde dogbọn Klisti tọn dali gba. Athanasiusi wẹ yín omẹ he dèkunnu nugbo to owé winwlán he yè ylọ dọ (k. D. Schmidt, jrundriss der kirchenjeschichte, pg.98) mẹ, dọmọ, “Jiwheyẹwhe sọawúhia mí to Jesu mẹ, Jiwheyẹwhe sọawúhia mí, bo flí mí gọ̀, to Ewọ mẹ wẹ mí tindo Otọ́ lọsu te... nado dọ, dọ to Jesu mẹ wẹ Otọ́ Lọsu flí mí gọ̀ te”.

Sọn ojlẹ he mẹ wẹ agùn Lomunu tọn yín didóai te. To asiko oplí Nisene tọn mẹ, Papa de kavi yẹwhenọ kaldina de ma ko sọawúhia gba. Podọ biṣọpu Lomunu tọn de ma ko tin to whenẹnu gba, ehe ko sọawúhia di nukọntọ de gba. To pinpọ́n mẹ, apáde azán otànhó agùn tọn tọn he jẹnukọnna azán nugbo lọ ko yín bibasi to onú ṣakaṣaka lalonọ de tọn mẹ. Kọnstantẹn wẹ yín mẹhe degbè na opli Nisene tọn nido wá ayi mẹ. Ewlọsu wẹ yín mẹhe dó opli lọ bo sọ yín ogán opli lọ tọn. Azọ́n etọn wẹ nado dọ̀ndopọ́ kinklán vòvo he tin to agùn he na sẹ̀n Jiwheyẹwhe to otòdaho etọn mẹ lẹ do basi dopo. Kọ̀ndopọ́ otòdaho po agùn po tọn nido yí tẹnmẹ, podọ otòdaho po agùn po nido wá ayi mẹ.

To owhè fọde-kẹnnẹ-kòtọ (380) mẹ, dawe he yè nọ ylọ dọ omẹ Daho Theodosiusi po dawe he yè nọ ylọ dọ Glatiani po dó opòdo na mẹdèkannujẹ agùn lẹpo tọn, to owé he yè ylọ, dọ, B. Harenberg, Chronik der Menschheit, pg. 212 tọn mẹ, dọ, “To opli awetọ gbẹ́pipli agùn lẹ tọn tọn mẹ, he yè basi to owhè fọde-kẹnnẹ-kò-nukun-dopotọ (381) mẹ, wẹ biṣọpu lẹ gblewhẹ̀do gbèdide he aṣẹpatọ 1 Theodosiusi dètọ́n to osùn awetọ owhè fọde-kẹnnẹ-kòtọ (380) tọn mẹ, ehe mẹ yè hẹn Lomunu lẹpo nado kẹalọyí oplọ́n yẹwhe atọ̀n tọn, kẹdẹdilé yè ko zédai dó to opli Nisene tọn mẹ dó to owhè fọde-kantọ̀n-atọ́ntọ (325) mẹ... Yise to yẹwhe atọ̀n mẹ he yè zán nado do Jiwheyẹwhe hia di omẹ atọ̀n to dopo mẹ, he yín Otọ́, Ovi po Gbigbọ Wiwé po, yín zinzán to ninọ̀mẹ he mẹ taidi ogbèyíyí Yise tọn hlan Yisenọ lẹpo. Yè sọ zé e do dandan mẹ yì aga hú titò agùn tọn po ahọlu tọn lẹpo po.” To owé dopolọ mẹ, pg. 214, mí hia dọ, “Mẹhe yè ylọ dọ Gleguwa he sọn otò Nyssa tọn mẹ, yín dopo to agbàgogán lẹ mẹ, to opli awetọ gbẹ́pipli agùn lẹ tọn mẹ, he yín bibasi gbọn alọ aṣẹpatọ Kọnstantẹn tọn mẹ. É sọgbè hẹ gbèyíyí Yise tọn he yè dọ to opli lọ kọ̀n, bo sọ zé afọdidè he sọgbè na núplọ́nmẹ yẹwhe atọ̀n tọn lọ.” To owé he yè ylọ dọ K. D. Schmidt, Grundriss der Kirchengeschichte, pg. 83 tọn mẹ, mí hia dọ, “Sọn dinvie yì, e to dandan mẹ dọ otòvi otò lọ tọn lẹ dóna yín yisenọ osẹ́n lọ tọn lẹ. Podọ eyín Kosi de kavi mẹdepope jẹagọ̀do osẹ́n lọ, na yín mẹhe huwhẹ̀do ahọlu.” Na yé mẹhe linlẹn yetọn ma sọgbè hẹ gbèdide helẹ lọ, bo ma sọ kọ̀ndopọ́ hẹ agùn ahọlu tọn lẹ lọ, yín hihia di osẹ́nmẹjẹtọ lẹ. Sọn whenẹnu wẹ yisenọ he yín agùn ahọlu tọn lẹ ṣẹ̀ nukundiọsọ agùnvi Agùn Biblu mẹ tọn lẹ ji.

To oglọ Papa Daho he yè ylọ dọ Leo (440-461) tọn, wẹ agùn pã lẹ lọ tindo dọpọ́n daho de te. Gbọn otànhódọtọ agùn susu lẹ tọn dali, yè yise dọ Leo jẹ nado yín Papa tintan. Ṣigba to hihiamẹ Papa lẹ tọn mẹ, otànhódọtọ he yè ylọ dọ Hẹlda hia oyín Papa fọde-kande-ṣidopo (246) po Papa he yè ylọ dọ VI Paul (ṣidopotọ) po; to yé mẹ, Papa I Leo (tintan) wẹ Papa kande-atọ́ntọ (45th). To owé he mẹ, ohù núkanbiọ tọn lẹ yín mimọ to oyín Papa fọtọ̀n (15) tintan he jẹnukọn lẹ tọn godo, ehe mẹ Pita yín Papa tintan te kẹdẹdilé hihiamẹ lọ dohia dó. Susu to otànhódọtọ agùn Plọtẹstannọ lẹ tọn mẹ zé ohù núkanbiọ lẹ lọ tọn do Papa kande-ẹnẹ godo. Omẹ lẹpo wẹ sọgbè hẹ dọ otànhó Papa lẹ tọn ṣẹ̀ po I Leo tintan po. Ewlọsu, yè dọ omẹ he yè ylọ dọ I Leo tintan lọ, dóna yín homẹhùnnọ to opli Kalsedoni tọn mẹ, ehe yè basi to owhè fowe-kande-widopotọ (451) mẹ to okú Klisti tọn godo, to alọ dopolọ ji kẹdẹdilé biṣọpu Kọnstantẹn tọn yì dó.

Zédai agùn tọn po ahọlu tọn po sọawúhia to aṣẹpatọ he yè ylọ dọ Justiniani glọ to owhè fowe e lán kòatọ́n-nukun-awetọ (527) mẹ jẹ owhè fowe e lán kẹnẹ-atọ́ntọ (565) mẹ. To whenẹnu, yè hẹn yẹwhenọ lẹ yín azọ́nwàtọ ahọlu tọn lẹ. E to hézéhézé dọ Klisti ma wẹ degbèna kọ̀ndopọ́ agùn pã lẹ tọn po ahọlu tọn lẹ po gba. Ehe yín bibasi gbọn nukọntọ politiki tọn po nukọntọ agùn tọn lẹpo po dali, mẹhe yín alènọ nado zé huhlọn lẹpo dopọ́ na alè aṣẹpipa Lomu pete tọn tọn. Sọn owhè fowetọ mẹ jẹ owhè fowe-kanwe-kòtọ mẹ, mí to hódọ do otànhó agùn tọn ji. To apáwhé dopo po Agùn Jesu Klisti tọn po, podọ to apáwhé awetọ po gbẹ́pipli agùn he ko lẹ́jẹ apádopo sọn Ohó nugbo lọ mẹ tọn po, bo sọ kọ̀ndopọ́ hẹ agùn daho lẹ lọ. Mí to hódọ do otànhó ylankan he yín awubla daho he yín zizédai to aihọn lọ blébu mẹ he kàn kọ̀ndopọ́ Kosi lẹ po Yisenọ lẹ po tọn.

Biṣọpu lẹ tindo huhlọn po yẹyi po to núyiwà agùn tọn lẹ po politiki tọn lẹpo po mẹ. Yé omẹ pó wẹ hẹn ohóta dopolọ, na gbẹtọ lẹ to yé pọ́n kẹdẹdi otọ́ gbibọnọ lẹ wutu. Lomu wẹ otòdaho aṣẹpipa he tọn, enẹwutu, wẹ biṣọpu Lomu tọn lẹ do hẹn oyín yẹyinọ vòvo lẹ do ota. Hinhẹn sọn Papa ji yèdọ “Pontifex Maximum”, Oyín helẹ ko yín zinzán to yẹwhenọ daho Kosi lẹ tọn ji, oyín dopolọ wẹ yè nọ zán na Sesali to aṣẹpatọ ahọludu Lomu tọn podọ dopolọ sọ yín zinzán gbọn Kọnstantẹn dali. Nukọnyìyì jẹagọ̀ he kọ̀ndopọ́ po agùn Papa lẹpo tọn hoavùn na huhlọn nado yín yinyọ́nẹn to tẹnmẹ daho he jẹ lẹpo mẹ. Owhẹ̀jijọ de yín didohia to owé he yè ylọ dọ, H. Heinz, Zwischen Zeit und Ewigkeit mẹ, to apáwhé kẹnnẹ-fọtọn-nukun-dopotọ (176) mẹ, dọ, “Sọn dawe he yè ylọ dọ VIII Bonifasi (ṣinatọ̀n) whenu, sọn owhè fọtọ́n e lán fọde-kanwe-wiẹnẹtọ (1294) mẹ jẹ owhè fọtọ́n e lán fọde-kanwe-kò-nukun-atọ̀ntọ (1303) mẹ, wẹ yín dọ e to dandan mẹ nado yise to Papa mẹ bo tindo whlẹngan, na akọta he to aigba ji lẹpo wẹ yín mẹmẹglọnọ hlan ẹn. Mọdopolọ wẹ dawe he yè ylọ dọ VII Gleguwa ṣinawetọ to owhè fọtọ́n e lán kande-gbàn-nukun-atọ̀ntọ (1073) tọn jẹ owhè fọtọ́n e lán kanwe-atọ́ntọ (1085) mẹ, to huhlọn Papa yínyín etọn tọn mẹ. Pọntifa Lomu tọn kẹdẹ wẹ yè na ylọ to aihọn lọ blébu mẹ.” Núyiwà Yise tọn po Yisenọ yínyín po yín didóai matin dọpọ́n vivẹ mẹde titi tọn po kọ̀ndopọ́ Klisti tọn po. Onú dopo gê he yè to hihiajẹ wẹ nado tin to zédai daho he mẹ. Aṣẹpipa lọ yín didètọ́n jẹgbonu sọn Klisti mẹ podọ na Ohó Jiwheyẹwhe tọn nido yín gbèdide de po awúsọhia de po. Kẹdẹdilé Klisti yín Ota Agùn Etọn tọn dó, mọkẹdẹ wẹ Papa lọsu yín ota na agùn he tin to aihọn mẹ lẹpo dó to whelẹponu. 

To agùn Lomu tọn he mẹ, yè hẹn gbẹtọ lẹ gannu-gannu nado yín bibaptizi, podọ to godo yé lẹzùn awutugonu zédai dopolọ tọn, to whenuena yé ma tindo jlọjẹ gbèmimá tọn sọn yéde titi lọsu mẹ. Wiwà baptẹm tọn he matin to Biblu mẹ, yín zinzán nado hẹn gbẹtọ po huhlọn po nado yín agùnvi, podọ nado lẹzùn dòdónu de na agùn gbẹtọ lẹ tọn. Mọkẹdẹ wẹ yé zé tókuẹniná yẹwhehódidọ tọn biọ agùn mẹ, nado basi huhlọn dòdónu akuẹ zinzán agùn Papa tọn tọn.

Gbọnvo na ohó nugbo he yè ko dóai jẹnukọn lọ, yèdọ nukọnyìyì gbẹtọ lẹ tọn “sọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ”, wẹ kinklán sọn Jù lẹ go ṣẹ̀, podọ to godo ga, sọn Agùn Yisenọ Jù lẹ tọn go. Ehe lọ ma ko pé gba. Podọ dawe he yè ylọ dọ Jutẹn, biṣọpu Smana tọn to owhè kẹnnẹ-ṣinawetọ (167 A.D.) mẹ, to okú Klisti tọn godo, zán ohógbè he hẹn Jù lẹ whè, dọ yisenọ lẹ wẹ yè dè nado yín Islaẹli Jiwheyẹwhe tọn, podọ Jù lẹ yín mawàdódónọ he ko jai lẹ. Apọsteli Paul pọ́n hlan nújijọ he mẹ to alọ gbọnvo de mẹ, dọ, dọmọ: “Na to Klisti Jesu mẹ owhẹgbo ma yín núdepope, kavi owhẹmagbo, adavo núdidá yọ́yọ́. Na yé omẹ sọha he to zọnlinzin dolé osẹ́n he te, jijọho tin to yé ji, po lẹblanu po, podọ to Islaẹli Jiwheyẹwhe tọn lọ ji ga” (GALATIA 6:15-16). Apọsteli Pita lọsu zán hógbè vivẹ de to nújijọ he mẹ, dọ, “... Nugbo, yẹn pọ́n dọ Jiwheyẹwhe ma yín mẹnukuntahòpọ́ntọ gba: ṣigba to akọta lẹpo mẹ, mẹhe dibú si i, bo wàzọ́n dódó, wẹ yè kẹalọyí to e de” (OWALỌ 10:34-35).

Ohógbè he jẹagọdo Jù lẹ ko bẹ́ zọnlin to hóhówhenu bo sọ lẹzùn nukundiọsọ omẹ. Biṣọpu Ignatius sọn otò Antioku tọn mẹ, ṣẹ̀ nado to onú lẹ wà jẹagọdo linlẹn Jù lẹ tọn go, to linlẹn yetọn lẹ mẹ. Ohógbè he jẹagọdo Jù lẹ, ehe yè dọ gbọn afọzédotetọ agùn lẹ tọn tọn dali to owhè kanwe-kò tintan mẹ, yín winwlán dagbedagbe to otànwéma lẹ mẹ. Whẹpo yè do dó agùn Lomu lọsu tọn ayi, yè ko hù Jù mliyọn mliyọn donu sọha de. Yẹwhehódọtọ lẹ ylọ Jù dọ, “hlọnhùtọ Klisti tọn lẹ podọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ”. Yé sọ dowhẹ̀ Jù lẹ na onú devodevo susu lẹ, podọ enẹwutu wẹ yè do hù yé to ninọ̀mẹ vòvo lẹ mẹ. Agùn Lomu tọn lọsu na ede ko súsú osẹ́n Jwheyẹwhe tọn he dọ, dọmọ: “Hiẹ ma ha hùmẹ”.

Otọ́ agùn tọn he yè ylọ dọ Klisostomosi he sọawúhia to owhè fọde-kantọ̀n-gbàn-nukun-ẹnẹtọ (354) mẹ jẹ owhè fowe ṣinawetọ (407) mẹ, mẹhe yín dopo to kẹ̀ntọ daho Jù lẹ tọn mẹ, plọ́nmẹ to owé he yè ylọ K. Dẹṣnẹli, Krimi-nalgeschichte des Christentums, Vol. I, pg. 134 mẹ, dọ, “... po Jù lẹ po, yé ma sọgan nọ kọ̀ndopọ́ mẹ hẹ mẹdepope adavo hẹ Satani. Yé ma yọ́nwhànpẹ hú ohàn kavi agbò gba... Sinagọgu yetọn ma yín sẹnihọ̀ kẹdẹ gba, ṣigba ohọ̀ ogalilọ tọn de, odò ajotọ lẹ tọn de, oyẹtẹn kanlin mawé lẹ tọn tọn de, podọ fininọ̀ aovi lẹ tọn de. Enẹwutu, yisenọ lẹ ma dóna nọ yì alànhùtọ Jù lẹ tọn lẹ de gba, ṣigba bo kú, yisenọ lẹ dóna họ̀nsọn Jù lẹpo de di sọn ohínù, podọ sọn azọ̀nylankan agbasalan lẹpo tọn mẹ.”

Mẹhe yè ylọ dọ Sili he sọawuhia to owhè fowe-kande-ẹnẹtọ (444) mẹ, sọn whẹndo mẹhe yè ylọ dọ Alẹsandlia tọn mẹ, ko na gblọndo godogodo tọn hlan ohókanbiọ Jù lẹ tọn. To owhè kanwe-kò donu kòtọ mẹ, gblọndo etọn godogodo tọn wẹ yín núvivẹ etọn. Mẹhe yè ylọ dọ Sipliyẹn po Tẹltuliani po, po Atanasiusi po, po Yenimọsi po, po Gleguwa Nyssa tọn po, po Anbluazi po, po Ogustẹn po, po Justiniani po, podọ omẹ devodevo lẹpo he ko tindo wangbẹna Jù lẹ tọn, bo ko sọ dọ onú dopolọ do yẹwhehódọtọ lẹ po go, podọ do gbẹtọ asiko lẹ lọ tọn lẹ po mẹ. Nukundiọsọmẹ he yè zán pannukọn Jù lẹ ko yín didó do linlẹn aṣẹpipa Lomunu tọn lẹpo mẹ. Yè dowhẹ̀ Jù lẹ bo hia onú ylankan lẹ do okọ̀ na yé, bo sọ kàn ayiha lẹpo nado và yé súdo. Na dọdai he Oklunọ mítọn ko dọ nido yín hinhẹn ṣẹ̀ do Jù lẹ po hodotọ Klisti tọn lẹpo po ji, dọ, dọmọ: “Yé na dè mì sọn sinagọgu lẹ mẹ: mọwẹ ojlẹ lọ ja, whenuena mẹdepope he hù mì, na lẹn dọ é to sinsẹ̀n basi hlan Jiwheyẹwhe. Onú helẹ pó wẹ yé na wà, na yé ma yọ́n Otọ́, yé ma sọ yọ́n mi wutu. Ṣigba onú helẹ wẹ yẹn dọ hlan mì, na whenuena ojlẹ yetọn wá, mì nido flin yé, lé yẹn ko dọ na mì...” (JOHANU 16:2-4).

Nugbo, yè plọ́n gbẹtọ lẹ dọ mẹhùhù yín azọ́nwà hlan Jiwheyẹwhe, podọ sinsẹ̀n daho bibasi hlan agùn. To mọ wiwà mẹ, yisenọ yẹwhe-atọ̀n-sẹ̀ntọ lẹ vò sọn Jù yẹwhe-dopo-sẹ̀ntọ lẹ si. Yè dohomẹkẹ̀n yisenọ nugbo lẹ na yé ma yigbè nado jo yéde hlan agùn Lomu tọn lọ gba. E sinyẹnawu na yisenọ nugbo lẹ nado yín máhẹtọ to sinsẹ̀n he gọ́na mẹhùhù mẹ. Yé nọte gligli to kọ̀ndopọ́ Klisti tọn mẹ. Yèdọ Matẹn Lutẹ núvọjladotọ lọsu, ma sọgan dè ede sọn wangbẹna Jù lẹ tọn mẹ gba. Kẹdẹdi sinsẹ̀nnọ de, linlẹn he lọ biọ olàn etọn po ohùn etọn po mẹ. Mẹde sọgan hia ṣigba e sinyẹnawu nado mọdona ohó he é dọ to owé winwlán H.-J. Gamm, Das Judentum, pg. 64, tọn mẹ, dọ, “Matẹn Lutẹ dọ to yẹwhehó etọn godo tọn mẹ to azán fọtọ̀ntọ, osùn awetọ, owhè fọtọ́n e lán fowe-kantọ̀n-kò-nukun-ṣidopiotọ (1546) tọn mẹ, dogbọn dọtẹ Jù tọn lẹ dali, dọ, Jù lẹ to mẹhù gbọn amasìnkún winwlán yetọn lẹ dali.”

Sọn owhè kanwe-kò de mẹ jẹ devo mẹ, wangbẹna Jù lẹ tọn gbẹ́sọ to nukọnyì, podọ ohódọ jẹagọ̀do Jù lẹ go lẹzùn núsinsinyẹn de. Yè yí sọn owéfọ lẹ mẹ nado sùwhẹ̀na kanyinylan yetọn lẹpo. Whenuena Jesu dọhó mayise Jù lẹ tọn tọn, enẹ yín onú dopo, podọ whenuena É dọhó yise Jù lẹ tọn tọn, onú devo wẹ enẹ sọ yín. Ṣigba mọdopolọ wẹ hlan gbẹtọ lẹpo podọ hlan akọta lẹpo.

Nado hia ehe lọ jẹ, yèdọ onú he agún Lomu tọn wà jẹagọ̀do Jù lẹ, po Kosi lẹ po, podọ sinsẹ̀nnọ alọpãlọpa lẹ, nado gbẹnkanna azọ́n yetọn lẹ; agùn Lomu tọn lọ dóna kànbiọ ede eyín onú he lọ hẹn whlẹngan wá kẹdẹdilé e dọ dó, kavi eyín e hẹn núyiwà vàsúdo tọn lẹ wá, ehe matindo lẹblanu pannukọn yisenọ nugbo lẹ gba. Azọ́n etọn wẹ nado funawhàn hẹ yisenọ nugbo lẹpo, bo dohomẹkẹ̀n yé, bo hù yé, bo tafú yé to ogú yetọn lẹ mẹ, bo sọ wà onú ylankan lẹ do yé sọmọ bọ to owhèta zinvlu tọn lẹ mẹ, ewọ wá lẹzùn ogán nútindo yetọn lẹ tọn. E wà danu susu bo sọ hù omẹ susu to owhèta zinvlu tọn lẹ mẹ, ewọ wẹ paṣẹna otò Elopia tọn lẹpo eyín yè má ẹn do donu atọ̀n. Adọkunnu mẹhe togbẹ̀ lẹ po oṣiọ lẹ po tọn yín mimọ to e mẹ. Ahọvi lẹ po ahọlu lẹ po, kavi mẹdepope matindo aṣẹ nado nọte diọnukunsọ núhe e to wiwà lẹ gba, ṣigba yé omẹ pó tin to kọ̀ndopọ́ mẹ hẹ ẹ. To owé winwlán H.-J. Gamm, Das Judentum, pg. 84 mẹ, dawe he yè ylọ dọ Lodọlfu sọn otò Hasbọgi tọn mẹ, degbè to owhè fọtọ́n e lán fọde-kanwe-ṣidopotọ (1286) tọn mẹ, dọ, “Jù lẹ po adọkunnu yetọn lẹpo po, po aigba yetọn lẹpo...”

Dẹ̀hodo he yè to vivọdọ gbọn Papa lẹ dali lẹpo, po biṣọpu lẹ po, podọ agùn Lomunu Katoliki tọn ko zédai hlan Jù lẹ, podọ hlan yé sinsẹ̀nnọ alọpãlọpa lẹ, nado to homẹkẹ̀ndo yé matin lẹblanu to whelẹponu gbọn agùn Lomunu tọn dali. E na wá yín awúsọhia hézéhézé to owhẹ̀dida godo tọn mẹ, e sọgan yín Jù mliyọn donu ṣidopo he yè sayahẹ bo sọ hù to ahọludu mẹhe yè ylọ dọ III Lẹiṣi (atọ̀ntọ) whenu to Otòwhàn Awetọ mẹ lẹ, na yín hihia hlan gbẹtọ Janman tọn lẹ kavi hlan agùn Lomunu Katoliki tọn tọn. Hlan omẹ Katoliki tọn lẹ he yín: Hitlẹ, Himlẹ, po hodotọ Jesu tọn he nọ ylọ Gobẹlsi po, yé ko wleawu aigba tọn dai na asiko dindẹn. Papa lẹ ko dọhó dogbọn awuwiwle osọ̀ tọn dali kẹdẹdilé mẹklọtọ Fula Hitlẹ ko dọ dó.

Mẹdepope he hia otànhó he gbọn Papa lẹ po wiwà yetọn lẹpo dali jẹ ojlẹ mítọn lẹ mẹ dóna yín whinwhàn. Yè ma hia Jù lẹ po sinsẹ̀ntọ alọpãlọpa lẹ po jẹ na núdepope gba. Papa he hodo Jesu bọ yè nọ ylọ XIII Leo (wiatọ̀ntọ) sọn owhè fọtọ́n e lán fẹnẹ-kande-gbàntọ́n-nukun-atọ̀ntọ (1878) mẹ jẹ owhè fọtọ́n e lán fẹnẹ-kanwe-kò-nukun-atọ̀ntọ (1903) mẹ, degbè to owé winwlán E. Paris, the secret of Jesuit, pg. 167 etọn mẹ, dọ: “Dẹ̀hodonọ wẹ mẹdepope he dọ, dọmọ: Gbigbọ Wiwé ma jlo dọ mí ni hù mẹdepope he jẹagọ̀do mí gba.” Sọn whetẹnu gbọn wẹ Gbigbọ Wiwé ṣẹ̀ mẹhù ji? Kẹdẹdi kunnudidè Owé Wiwé lẹ tọn, Gbigbọ Wiwé nọ ná ogbẹ̀ omẹ; Gbigbọ Wiwé ma nọ hù omẹ gba. Yè ylọ yé mẹhe ma nọte to agùn Lomu tọn mẹ lẹ dọ agọ̀jẹdomẹtọ lẹ, bọ yẹwhenọ etọn lẹ nọ zán aṣẹpipa yetọn lẹ nado hù omẹ he jẹagọ̀do yé lẹ. To pinpọ́n he mẹ, mí sọ mọdona núhe wutu Papa XII Payọsi (wiawetọ) ma do kẹnù to Otòwhàn Awetọ mẹ whenuena yè hù Jù mliyọn donu sọha de. Otòdaho dopo gê wẹ glọ́nalina Vatikan, to whenuena yè fiọ sinagọgu Jù lẹ tọn, bọ Papa ma kẹnù etọn nado gblewhẹ̀do enẹ gba. Ṣigba Papa dinvie tọn yín ayajẹnọ whenuena é na dlá sinagọgu yọ́yọ́ lọ pọ́n, bo nasọ yín homẹhùnnọ nado dotó ohàn Psalm 150 he agùn pipli Jù lẹ tọn na ji hlan ẹn.

Whenuena Jiwheyẹwhe pé Ablaham, É dopagbè hlan ẹn, dọmọ: “Yẹn nasọ yí we do basi akọta daho de, yẹn na dona we, bo na hẹn oyín towe zùn daho; hiẹ ni sọ yín odona de: mẹhe dona we wẹ yẹn na dona, ewọ he sọ hodẹ̀do we wẹ yẹn na hodẹ̀do...” (GENẸSISI 12:2-3). Gbèdide he tin hlan yé he yise to Jiwheyẹwhe mẹ podọ to Ohó Etọn mẹ lẹ.

Núhe dọnsẹpọ́ yẹwhe-dopo-sinsẹ̀n he yín dòdónu he tọ́nsọn yise Jù lẹ tọn mẹ, nọte na yé he yín biṣọpu lẹ he tọ́njẹgbonu sọn Kosi lẹ mẹ. Jẹnukọn, yé ma jlo nado tindo kọ̀ndopọ́ de po Jù lẹ po kavi po Jiwheyẹwhe Jù lẹ tọn po gba. Ohógbè Heblu tọn he yín “Mashiah” (Messia) yín didiọ do ogbè Glẹki tọn mẹ dọ “Christos”, he tùnmẹ dọ, Klisti mẹyíamìsisádodè. Ohógbè Heblu tọn he yín “Yashua” wẹ Jesu to ogbè Glẹki tọn mẹ. Ohógbè he yè zán dogbọn Jiwheyẹwhe yínyín tọn dali, ṣẹ̀ azọ́nwà to ojlẹ nẹ mẹ jẹagọ̀do ninọ̀mẹ togùn Islaẹli tọn tọn, podọ do Jiwheyẹwhe Islaẹli tọn. Owé Alẹ̀nù Yọ́yọ́ tọn matindo wangbẹna de pannukọn Jù lẹ, kẹdẹdilé otànhódọtọ delẹ dọ dó gba. Onú he susu yetọn ma mọdona yín mimọ to gbèdide Oklunọ tọn mẹ, dọ: “... Na Jù lẹ de wẹ whlẹngan sọn” (JOHANU 4:22).

Yẹwhegán Alẹ̀nù Hóhó mẹ tọn lẹ ko dọ jẹnukọn dọ, akọta Kosi lẹ tọn na yín máhẹtọ to whlẹngan Jiwheyẹwhe tọn mẹ, dọ, “Yẹn Oklunọ (Yahweh) wẹ ylọ we to dódó mẹ, yẹn nasọ hẹn alọ towe go, bo na yí we whla, bo yí we do basi alẹ̀nù gbẹtọ lẹ tọn, hinhọ́n Kosi lẹ tọn de” (ISAIA 42:6), podọ to Owé ISAIA 49:6 tọn mẹ ga, dọ, “... Yẹn nasọ yí we do basi hinhọ́n Kosi lẹ tọn, na hiẹ nido yín whlẹngan ṣie kaka jẹ pòdo aigba tọn.” Oklunọ bẹ́ azọ́n po Jù lẹ po to whenuena É dọ, dọmọ, “Ṣigba mì gbọ bo kúkú yì lẹngbọ owhé Islaẹli tọn gbè tọn he bú lẹ de” (MATIU 10:6). Apọsteli Pita tindo dọpọ́n etọn tintan to whenuena é yì owhé Kọnẹliọsi mẹkanwekòwhàngan tọn gbè, mẹhe yín whinwhlẹngan po whẹndo etọn lẹpo po (OWALỌ 10). Apọsteli yín pahona gbọn Oklunọ de, dọmọ, “Ewọ sọ dọ hlan mi, dọ, yì; na yẹn na do we hlan aganu bóbó jẹ Kosi lẹ de” (OWALỌ 22:21). To gbèdide daho he mẹ, Oklunọ Lọsu degbè hézéhézé, dọmọ, “Enẹwutu mì yì, bo hẹn akọta lẹpo zùn núplọ́ntọ...” (MATIU 28:19). Agùn Jiwheyẹwhe Ogbẹ̀nọ tọn gọ́na togùn lẹpo, po ogbè lẹ po, po akọta lẹpo po.

Ahọludu Lomunu lẹ tọn sọawúhia to ofi lẹpo, podọ enẹwutu agùn Lomunu tọn dóna zán ninọ̀mẹ ahọlu tọn lẹpo na azọ́n etọn lẹ. To nugbo de mẹ, ehe ma yín sinsẹ̀n Yisenọ lẹ tọn gba, ṣigba Katoliki akọta lẹ tọn wẹ e yín. Gbẹtọ lẹ ma wá nado yise to Klisti mẹ gbọn yẹwhehó wẹndagbe tọn lọ dali gba, ṣigba yè hẹn yé gannu-gannu nado kẹalọyí sinsẹ̀n agùn Katolikinọ lẹ tọn. To owhè na yì fọtọ́n (1,000) hunkọ lẹ mẹ, to gándùdù agùn Katoliki Lomunu lẹ tọn mẹ, aigba lẹpo gọ́na asisà ohùn tọn. Osọha mẹhe yè hù lẹ tọn yín sọha mliyọn donu kande-kòatọ́n-nukun-atọ̀n. Yé mẹhe yise jẹagọ̀do agùn Katoliki Lomunu lẹ tọn matindo jlọjẹ nado nọ̀gbẹ̀ gba. Yèdọ agùn Katoliki tọn he jẹagọ̀do núvọjladotọ lẹ yín jlọjẹnọ de nado kọ̀n ohùn dai to zinzán ninọ̀mẹ aihọn tọn tọn de mẹ, bọ e ma sọ tindo núdepope nado wà po yẹwhehó wẹndagbe tọn lọ po gba. Nado dọ, agùn lọ zán huhlọn aigba ji tọn nado vọ́ ede dóai. Omẹ lẹpo wẹ mọdona dogbọn núdòdindin Spaniṣi tọn lẹ dali po tẹnpọ́n azétọ lẹ tọn po. To oyín Yise tọn mẹ, agùn Katoliki tọn yí aṣẹpipa gbẹtọ lẹpo tọn sọn yé si, bo fiọ yé, bo dè yé tọ́njẹgbonu, bo sọ dohomẹkẹ̀n yé omẹ pó to agbègbè Elopia tọn lẹ po ji, na yise gbọnvo yetọn tọn wutu. To hunwhẹ he yè nọ ylọ dọ Mẹwiwé Batelemi Ẹvi tọn kọ̀n, to azán kò-nukun-atọ̀ntọ po azán kò-nukun-ẹnẹtọ po mẹ, to osùn ṣinatọ̀ntọ mẹ, to owhè fọtọ́n e lán fowe-kẹnnẹ-wiawetọ (1572) tọn mẹ, to alọwle hunwhẹ dawe he yè nọ ylọ dọ III Anli (atọ̀ntọ) sọn otò Navali tọn mẹ, po nawe he yè nọ ylọ dọ Mageliti po sọn otò Valuwa tọn mẹ to otò Pali tọn mẹ, gbẹtọ hú fọtọ́n donu kò-nukun-atọ̀n wẹ yín hùhù to hunwhẹ lọ tó, to otò Ugenọti tọn mẹ to Pali, yèdọ to otò Flansi tọn mẹ. To owé winwlán he yè nọ ylọ dọ, B. Harenberg, Chronik der Meschheit, pg. 437 tọn mẹ, yè wlán dọ, “Papa XIII Gleguwa (wiatọ̀ntọ) yín ayajẹnọ to hùhù yisenọ Plọtẹstannọ lẹ tọn to otò Flansi tọn mẹ”.

Agùn Lomunu Katoliki tọn he ma do gbẹ̀zán Klisti tọn hia gbèdé, kavi do gbẹ̀zán Agùn nugbo lọ tọn hia gbèdé. Azọ́n etọn wẹ nado diọ oplọ́n nugbo lẹpo; to nugbo de mẹ, núhe kàn yise depope ma yín mimọ to dòdónu ninọ̀mẹ etọn tọn mẹ gba. Nado hia Owé Wiwé yín osùnú de, podọ yé mẹhe sọ to hihia lẹ wẹ e doyana. E hiọawu dọ Jù lẹ po yé mẹhe yise to Biblu mẹ lẹpo yín mẹhe yè dohomẹkẹ̀n bo sọ fiọ yé po Biblu yetọn lẹpo po gbọn agùn Lomunu Katoliki tọn dali. Etẹwutu wẹ yé ma do dósina Biblu to núyiwà he mẹ?