To otànhó agùn tọn mẹ, whenu alọpãlọpa he bọdo whẹ́whẹ́whenu dòdónu yise tọn go lẹ yín didọ titegbe gbọn otànhódọtọ lẹ dali. Enẹwutu to vlẹkẹsi de mẹ, mí jlo nado do núhe whenu dopodopo yín hia. Whenu lẹ lọ dóna yín titò ode bọdo ode go dolé: tintan, bibẹ́nu agùn tintan tọn jẹ owhè kanwe-kò (100) to okú Klisti tọn godo (A.D.), enẹ godo wẹ whenu he bọdo ojlẹ apọsteli lẹ tọn godo jẹ opli Nisene tọn mẹ to owhè fọde-kantọ̀ e lán atọ́ntọ (325) mẹ A.D. To whenuena Klisti ko yì godo, to didóai agùn otòdaho Lomunu lẹ tọn tọn mẹ jẹ whenu owhèta zinvlu tọn mẹ, to bibẹ́nu yọ́yọ́ núvọjlado tọn mẹ, podọ to godo núyiwà vọfọ́n tọn mẹ, to didohia pipé wẹndagbe lọ tọn podọ nado hẹn agùn gọ̀wá dòdónu nugbo etọn tọn ji whẹpo Klisti nido lẹ́gọ̀wá.

Núwinwlán otànhó agùn tọn tọn ma dohia apájlẹ he matindo ninọ̀mẹ devo de gba. Yè dọhó dogbọn dohia he omẹ susu tindo tọn dali, mẹdevo lẹ yí otànhó lọ do yí núvivẹ podọ yé wẹ mẹhe gbẹtọ lẹ lẹn dọ yewlẹ wẹ nugbonọ. Enẹ godo, nado dọ titegbe dọ, otànhó Katolikinọ lẹ tọn gbọnvo do Plọtẹstannọ lẹ tọn go patapata. To pinpọ́n mẹ, nado dọ dogbọn vogbingbọn whenu lẹ tọn dali, podọ to nukọnyìyì mẹ wẹ mí tindo jlọjẹ nado zé onú lẹ jlẹdo dòdónu yise tọn lọ go kẹdẹdilé e te to bibẹ́nu. Sọn onù apọsteli lẹ tọn kẹdẹ mẹ wẹ mí mọ núplọ́nmẹ apọsteli lẹ tọn yí te. Owé winwlán he yín blọṣi yín didètọ́n to vàhọ̀mẹ, ehe yín bibasi to owhè fọtọ́n e lán fẹnẹ-kanwe-atọ̀ntọ (1883) tọn mẹ, he yín mimá to owhè aotọ godo, bọ gbẹtọ lẹ lẹn dọ yè ko wlán ẹn to owhè kanwetọ jẹ owhè kantọ̀ntọ (80-120) mẹ to whenuena Klisti ko yì godo, owé winwlán he lọ hẹn ohóta he gbẹtọ lẹ ylọ dọ, “Núplọ́nmẹ apọsteli wiawe lẹ tọn” kavi “Didache”. Owé winwlán he lọ matindo kànṣiṣa de kavi núwàdopọ́ de po núplọ́nmẹ apọsteli Oklunọ Jesu Klisti tọn lẹ po gba. Mọdopolọ wẹ ehe yè ylọ dọ zédai apọsteli lẹ tọn he wá ayimẹ, he yé nọ̀pọ́ do basi to owhè fọde-kanwe-kòtọ (300) mẹ to whenuena apọsteli lẹ ko yì godo. Núplọ́nmẹ he lọ ma sọgan yín zizédai do dòdónu apọsteli lẹ tọn ji gba. Gbọn ehelẹ dali wẹ ohó ṣakaṣaka po didèdogọ́ Ohó Jiwheyẹwhe tọn po, he gbẹtọ lẹ lẹn taidi ohó nugbo tọn sọawúhia te. Ṣigba to Owé owalọ apọsteli lẹ tọn mẹ podọ episteli he apọsteli lẹ wlán lẹ kẹdẹ mẹ wẹ mí tindo núplọ́nmẹ nugbo lọ te. Apọsteli lẹ wẹ mẹhe sè Ohó sọn onù Oklunọ yetọn tọn mẹ, podọ gbọn azọ́n Etọn he É ná mí tọn dali he apọsteli lẹ ko mọ yí sọn Ede. Gbọn yewlẹ dali, Agùn Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ tọn mọ Ohó wiwé lọ yí, ehe yè ma ṣaka; ehe lọ kẹdẹ wẹ hẹn ohia Etọn nugbo.

Paul yín yiylọ gbọn ninọ̀mẹ huhlọnnọ de tọn dali, bo yín didè nado yín núzinzán dèdovo de, bo sọ yín hihia dogọ́ apọsteli nugbo lẹ gbọn Oklunọ Lọsu dali. É sọgan dọ, dọmọ, yẹn ko mọ azọ́n de yí sọn Ede. Enẹwutu wẹ é do dọhó dolé, dọmọ, “Na ehe yẹn mọyí sọn Oklunọ de wẹ ehe yẹn yí na mì ga…” (I KỌLINTINU 11:23). É ko wlán susu episteli lẹ tọn to ota kanwe-kò (100) po afọ fõ-fọde-kantọ̀n-atọ́n (2325) po mẹ, ehe mẹ Pita wlán ota ṣinatọ̀n (8) po afọ kẹnnẹ-ṣidopo (166) po. Paul ko mọ wẹndagbe yí to alọ he ji yẹwhegán lẹ ko mọ Ohó lọ yí dogbọn núdohiamẹ wiwé lọ dali (GALATIA 1:11-12). Enẹwutu, é dóna ná avasè vivẹ he mí, dọ, “Ṣigba eyín míwlẹ, kavi angẹli de sọn olọn mẹ, sọ dọ yẹwhehó wẹndagbe tọn depope devo hlan mì hú ehe míwlẹ do dọyẹwhehó hlan mì, yè ni gbọ é ni yín anatema” (GALATIA 1:8). Núdepope he ma sọgbe hẹ wẹndagbe nugbo he yè dọ gbọn apọsteli nugbo lẹ dali, tin to dẹ̀hodó de glọ. Eyín mí pọ́n hlan ehe, mí mọ nugbo dọ Yise ṣakaṣaka he tin to dẹ̀hodó de glọ. Ehe dóna yín Yise he ohódọdomẹgotọ lẹ to nukundo to owé winwlán lẹ mẹ.

Wẹndagbe ẹnẹlẹ dèkunnu na Mẹfligọ̀tọ lọ. Yé dlẹn alọ do gbẹ̀zán Etọn, devizọ́n Etọn podọ onú lẹpo sọn jiji Etọn jẹ okú Etọn mẹ, fọ́nsọnkú Etọn podọ jiyìyì biọ olọn mẹ Etọn. Owéwlántọ Matiu, Malku, po Luku po, yé dogbè ode bọdo ode go tọn to númimọ dopolọ mẹ. Johanu ma tlẹ dlẹn alọ do Bẹtlẹhẹm kavi jiji Etọn, ṣigba é zlọn yìaga patapata bo sọ do núhe Klisti yín hia to owé etọn ota tintan, afọ tintan winwlán tọn mẹ. Wẹndagbe ẹnẹlẹ wlán ṣiṣẹ̀ whlẹnganzọ́n he Jiwheyẹwhe wà to Klisti mẹ tọn to aigba ji, Jiwheyẹwhe tin to Klisti mẹ bo to whẹ̀gbọ hẹ aihọn hlan Ede. Yé wlán onú helẹ to nugbo po dódó po mẹ, na gbèdido lọ yín didohia gbọn onù kunnudètọ nugbonọ lẹ tọn mẹ (II PITA 1:16-18; I JOHANU 1:1-3).

Owé Owalọ apọsteli lẹ tọn dohia mí lé Agùn nugbo tọn lọ yín didóai dó, gbọn túntún Gbigbọ Wiwé tọn dali (OWALỌ 2). Eyín nújijọ̀ nugbo he jẹte sọn olọn mẹ wá. To yẹwhehó etọn tintan didọ mẹ, Gbigbọ Wiwé gọ́ apọsteli Pita mẹ bọ é dọhó dogbọn azọ́n Jiwheyẹwhe tọn dali hlan yé mẹhe na lẹnvọjọ bo wá yise kọ̀n lẹ. É dọhó vivẹ dogbọn lẹnvọjọ po baptẹmẹ osìnmẹ tọn po he tin to Biblu mẹ tọn dali (OWALỌ 2:38). Podọ dogbọn dọpọ́n he yè to alọkẹyí gbọn baptẹm Gbigbọ Wiwé tọn dali kẹdẹdi dopọ́n omẹ kantọ̀n (120) lẹ tọn. É dọ, dọmọ, “Na opagbè he hlan mì wẹ, podọ hlan ovi mìtọn lẹ, podọ hlan mẹhe tin to aganu lẹpo, podọ hlan omẹ sọha he Oklunọ Jiwheyẹwhe mítọn na ylọ lẹ” (OWALỌ 2:29). Jiwheyẹwhe whlẹn bo sọ to didèdogọ́ Agùn lọ mẹ sọha he jẹ na whlẹngan lẹ.

Agùn nugbo lọ tindo sunnu lẹ po yọnnu lẹ po he tindo dọpọ́n nugbo po Jiwheyẹwhe po. Yé mẹhe yise bo sọ yín bibaptizi to osìnmẹ to alọ huhlọnnọ gbọn baptẹm Gbigbọ Wiwé tọn dali kẹdẹdi wẹ awutugonu to Agbasa Klisti tọn tọn mẹ (I KỌLINTINU 12:13), ehe mẹ núniná gbigbọnọ lẹ to azọ́nwà te (I KỌLINTINU 12:7-14), podọ sinsẹ́n Gbigbọ tọn lẹ to Owé GALATIA 5:22-23 tọn mẹ. Kẹdẹdilé Jiwheyẹwhe tin to Klisti mẹ bọ Agbasa Etọn yín ogohọ̀ de, ehe mẹ É nọnọ̀ bo sọ wà onú lẹpo he hẹn homẹ Jiwheyẹwhe tọn hùn. Mọdoplọ wẹ hlan Agùn nugbo lọ po mẹfligọ̀ lẹ po he yín Agbasa Oklunọ tọn (I KỌLINTINU 12:12). Ewọ wẹ ota lọ (KOLOSINU 1:18). É dóna gbẹnkànna devizọ́n Etọn to Agùn Etọn mẹ. É dọ, dọmọ: “… Lé Otọ́ do mi hlan, yèdọ mọwẹ yẹn do mì hlan do” (JOHANU 20:21). Gbọn devizọ́n daho he tọn dali, onú susu ko yín ayido e go. Devizọ́n he É zédoai to Agùn lọ mẹ lẹ, die: apọsteli lẹ, yẹwhegán lẹ, mẹplọ́ntọ lẹ, lẹngbọhọtọ lẹ po wẹndagbelátọ lẹ po (EFESUNU 4:11).

To Agùn nugbo lọ mẹ aṣẹpatọ de matin, ṣigba yé yín omẹ Jiwheyẹwhe tọn he yè ylọ gbọn oylọ daho de dali, nado sẹ̀n Oklunọ dolé e jẹ dó podọ omẹ Etọn lẹ nado yín pinplán gbọn huhlọn Gbigbọ Wiwé tọn dali. Agùn nugbo lọ ma mọdona núde dogbọn azọ́nwhé yẹwhenọ tọn kavi yẹwhehódọtọ tọn dali gba, ṣigba agbasa omẹfligọ̀ lẹpo tọn, yé mẹhe ko mọ vọji yí lẹ, to kọ̀ndopọ́ mẹ, yín yẹwhenọduta wiwé podọ omẹ wiwé Jiwheyẹwhe tọn lẹ (I PITA 2:9; OSỌHIA 1:6). Kẹdẹdilé mí ko dọ dó, devizọ́n atọ́n lẹ lọ tin na agùn lọ di to agbasa lọ blébu mẹ, e ma yín to plidopọ́ agùn dopo tọn mẹ gba. Nukọntọ lẹ kavi mẹho agùn dopodopo tọn lẹ tindo azọ́n yetọn lẹ. Nukọntọ he to yé mẹ lẹ wẹ yè nọ ylọ dọ biṣọpu lẹ, yé dóna tindo asi (I TIMỌTI 2:3:1-7; TITU 1:5-8). To plidopọ́ agùn dopo tọn mẹ, mí sọgan mọ agùnmẹho susu; nado dọ, to plidopọ́ agùn dopo tọn mẹ mí dóna tindo mẹho agùn tọn he na plán agùn lọ eyín e whe gbahu, yèdọ awe (FILIPINU 1:1). Ehe lọ sọgbe hẹ Owé JAKỌBU 5:14 tọn, fie yè wlán ẹn te, dọ, eyín mẹdepope jẹazọ̀n ni ylọ mẹho agùn tọn lẹ na yé ni hodẹ̀ nẹ. Whenuena Paul po Banabasi po wá Jelusalẹm, agùn lọ po apọsteli lẹ po, po mẹho lẹ po kẹalọyí yé (OWALỌ 15:4). To agùn nugbo lọ mẹ, gbèdidè wiwé he lọ tin to finẹ.

Nado dó ayi núyiwà he kàn plidopọ́ agùn dopo tọn go, mí dóna mọ diakọnni lẹ ga, podọ yé dóna tindo asi kẹdẹdilé e jẹ dó (I TIMỌTI 3:8-13). E to dandan mẹ na agùnmẹho lẹ po diakọnni lẹ po nado mọdona bo sọ nọ plọ́nmẹ to wiwà mẹ sọn dọpọ́n yetọn titi mẹ, bo gọalọna agùnvi agùn lọ tọn lẹ nado tọ́nsọn tukla alọpãlọpa whẹndo yetọn lẹ tọn tọn mẹ po núhe pò lẹ po. Agùn nugbo lọ ma mọdona azọ́nwhé biṣọpu tọn kẹdẹdilé agùn delẹ to wiwà do to egbé gba. Kẹdẹdi Owé I TIMỌTI 3:15 tọn, agbasa yisenọ lẹ tọn yín Ohọ̀ Jiwheyẹwhe tọn, he yín Agùn Jiwheyẹhwe Ogbẹ̀nọ tọn, he yín dòtin afọdotẹn nugbo tọn; ehe yín dòdónu po dòtin nugbo tọn po. Tùnmẹ mẹde titi tọn po onú lalonọ lẹ po matindo tẹnmẹ depope to e mẹ gba. Agùn nugbo lọ wẹ nọ̀tẹn Jiwheyẹwhe tọn to aigba ji podọ to e mẹ, ojlo Etọn yín wiwà kẹdẹdilé e te to olọn mẹ podọ to aigba ji.

Sọn dòdó bibẹ́nu Agùn Alẹ̀nù Yọ́yọ́ tọn, gbèdidè wiwé wẹndagbe nugbo lọ tọn po oplọ́n lẹ po, po wiwà apọsteli lẹ tọn po yín mimọ to e mẹ. Agùn nugbo lọ yín dindọn biọ Ogbẹ̀ Jesu Klisti tọn po mẹpinplán Gbigbọ Wiwé tọn po mẹ kẹdẹdi azọ́nwànu ogbẹ̀nọ de, ṣigba e ma yín gbẹ́pipli agùn titò lẹ tọn tọn gba.

To ojlẹ de godo, Paul po apọsteli he pò lẹpo po dọhó do mẹklọtọ po oplọ́n-agọnámẹtọ lẹ po ji. Aliho po nukọnyìyì susu po bẹ́ to alọ vòvo mẹ. Ṣigba awhànpa yisenọ lẹ tọn to whelẹponu nọte to Ohó nugbo Jiwheyẹwhe tọn tọn mẹ, po wẹndagbe nugbo lọ po, po oplọ́n nugbo lọ po, po wiwà nugbo lọ po kẹdẹdi dòdónu apọsteli lẹ tọn. Apọsteli Johanu wlán dogbọn awúsọhia vòvo he tin to asiko nẹ mẹ tọn dali, dọ, dọmọ: “Jiwheyẹwhe de wẹ mí jọ̀ sọn: ewọ he yọ́n Jiwheyẹwhe nọ sè mítọn: ewọ he ma jọ̀ sọn Jiwheyẹwhe de ma sè mítọn gba. Ehe mẹ wẹ mí yọ́n gbigbọ nugbo tọn lọ, po gbigbọ gugu tọn lọ po” (I JOHANU 4:6).

Yisenọ ṣakaṣaka alọpãlọpa delẹ tin he zé tùnmẹ yetọn titi lẹ do Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ, ehe wá lẹzùn oplọ́n de to godo mẹ. Omẹ mọtọnhunkọ lẹ wẹ Owé Wiwé lẹ dlẹnalọdó kẹdẹdi nọvisunnu lalonọ lẹ, he wá ajiji podọ matin oylọ wiwé azọ́n lọ tọn tọn. Paul dọhó titegbe pannukọn ohóta he, dọmọ: “Na mẹmẹsunnu lalonọ lẹ he yè hẹn wá ajiji lẹ tọn wutu, mẹhe wá to nuglọ nado bẹ̀pọ́n mẹdekannujẹ mítọn, he mí tindo to Klisti Jesu mẹ, na yé nido hẹn mí wá kanlinmọgbenu” (GALATIA 2:4). Omẹ helẹ wẹ mẹhe to yẹwhehó Jesu devo tọn dọ, yé mẹhe kẹalọyí gbigbọ devo bo sọ to wẹndagbe devo lá (II KỌLINTINU 11:4). Pita dọ hlan yisenọ lẹ dogbọn nọvisunnu lalonọ lẹ tọn dali, he to oplọ́n vàsúdo tọn lẹ ná omẹ to nuglọ (II PITA 2:1-3). Apọsteli Juda lọsu sọ dọhó dogbọn yisenọ mọtọnhunkọ lẹ tọn dali, dọmọ, “Dindọn hlan yé! Na yé ko jẹ afọ Kaini tọn ji, yé sọ yí awuvivi do dowezun hodo ali búbú Balaami tọn na alè, bo sọ dọ̀n to núdindọn Kola tọn mẹ” (JUDA 1:11). Nọvisunnu lalonọ lẹ hẹn núplọ́nmẹ ṣakaṣaka wá, podọ yé mẹhe hodo yé to mayọ́nẹn yetọn mẹ sisẹ́ yéde biọ ogbẹ́ yetọn mẹ bo jai do núṣiwà mẹ, podọ mọwẹ aliho vòvo agùn lẹ tọn sọawúhia te.

Kẹdẹdi ogbẹ́ pipli he tọ́nsọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ bo to nukọnyì egbèsọ-egbèsọ, Johanu mọ bibẹ́nu núyiwà agọ̀jẹdo-Klistigotọ lọ tọn. Ohógbè agọ̀jẹdo tọn yín yiylọ dọ, nukundiọsọ núde, enẹwutu núdepope he jẹagọ̀do Klisti kavi Ohó Etọn dóna yín yiylọ dọ nukundiọsọ Klisti. Johanu wlán, bo dọmọ, “Yé tọ́nsọn míde jẹgbonu, ṣigba yé matin to mí mẹ gba; na eyín yé ko tin to mí mẹ, matin núdọn yé do nọte po mí po: ṣigba yé tọ́nyì na yè nido sọ yé hia dọ yé omẹ pó ma sọn mí mẹ gba” (I JOHANU 2:19). Apọsteli Paul sọ ná pahonamẹ titegbe de whenuena é dọhó he, dọmọ, “Na yẹn yọ́n ehe dọ, to yìyì ṣie godo, ohla he dobú na biọ mì mẹ, ma pò apóyìnte” (OWALỌ 20:29). To Owé OSỌHIA 2:2 tọn mẹ, apọsteli Johanu wlán dolé, dọ, “… bo ko sọ whle yé he dọmọ apọsteli wẹ yé lẹ pọ́n, bọ yé ma sọ yín mọ, bo sọ yí yé domọ lalonọ.” Nawẹ yé sọgan yín whiwhlepọ́n do matin aijijẹ, na yé mẹhe dọ dọ apọsteli wẹ ṣigba bo ma yín mọ? Yé ná yé Ohó-tẹnpọ́n tọn lọ bo sọ dindona eyín omẹ nẹlẹ dọyẹwhehó he Pita po Paul po ko dọ. Tẹnpọ́n yetọn dóna yín bibasi do ohó apọsteli lẹ tọn po wiwà yetọn po ji to whelẹponu. Enẹ wẹ nújlẹpò lọ. Ohókànbiọ lọ die: Etẹwẹ nugbo lọ podọ núṣakaṣaka lọ? E ko ṣẹ̀ to owhèta Yisenọ tintan lẹ tọn mẹ.

Sọn owéfọ Biblu mẹ tọn he mí ko ná lẹ mẹ, eyín nugbo dọ aliho lalonọ vòvo he jẹagọ̀do agùn nugbo Jesu Klisti tọn go lẹ ko ṣẹ̀ nado to yéde lẹ dóai. Jẹnukọnna opòdo owhè kanwe-kò (100) Yisenọ tintan lẹ tọn tọn, núplọ́nmẹ lalonọ alọpãlọpa po onúṣakaṣaka lẹ po ko sọawúhia. Awhànpa delẹ yise to núplọ́nmẹ Balaami tọn mẹ, mẹdevo lẹ yise to núplọ́nmẹ Nikolani tọn mẹ, mẹdevo lẹ ná otó yọnnu he yè nọ ylọ dọ Jezabẹli, he ylọ ede dọ yẹwhegán yọnnu de (OSỌHIA 2:20), mọwẹ e jọ̀ do bo nasọ to mọ yín zọnmi, kẹdẹdilé yè dohia do to otànhó agùn tọn mẹ.

To titò mẹ dọ, mí mọdona ehe yín nugbo podọ núhe yín wiwé po núplọ́nmẹ apọsteli lẹ tọn po, yé yín didohia hlan mí hézéhézé to Owé Wiwé lẹ mẹ. Podọ núplọ́nmẹ vòvo he yín hinhẹn biọ e mẹ matin gbèdidè Jiwheyẹwhe tọn tọn. Ehe wẹ azọ́n lọ, dọ, “Mì nọ dindona onú popo dagbedagbe, mì hẹn ehe yín dagbe go gligli” (I TẸSALONIKA 5:21), hẹn dagbe lọ go to egbé, na omẹ susu wẹ kẹalọyí Ohó lọ, ṣigba to wiwà mẹ yé ma wà do Ohó lọ ji gba. Mẹdelẹ nọ dáwhẹ̀ onú lẹ tọn sọn núyọ́nẹn yetọn titi po núplọ́nmẹ yetọn po mẹ kẹdẹdi wiwà yéde titi tọn, bo gbẹ́kọ mlẹnmlẹn nado hiajẹ nújlẹpò dopo gê lọ go, ehe yè na yí do whlé onú lẹpo pọ́n wẹ kunnudidè Ohó Wiwé Jiwheyẹwhe tọn tọn lẹpo.

To owhè kanwe-kò (100) he bọdo e go lẹ mẹ, awhànpa he nọ doyise na onú he Klisti po núplọ́ntọ Etọn lẹ po plọ́nmẹ to whelẹponu, to nukọnyì to aliho Agùn Jiwheyẹwhe Ogbẹ̀nọ tọn mẹ. Núyiwà he jẹagọ̀do Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ nọ to pẹkú egbésọ-egbésọ. Ali bibó lọ yín hinhẹnzùn kikló podọ họ̀ngbo lọ sọ yín gbigbló. Enẹwutu wẹ omẹ dopodopo he tin to núyiwá he mẹ, tindo azọ́n nado tindo agùnvi susu dolé e jẹ do kẹdẹdilé e te to ogbẹ́ pipli agùn titò lẹ tọn mẹ do to egbé. Hlan Agùn nugbo Jesu Klisti tọn, opagbè dopolọ sọ yín zinzán to owhèta lẹpo mẹ, he dọ, dọmọ: “Mì dibu blo, lẹngbọpa pẹvi; na homẹvivi Otọ́ mìtọn tọn wẹ nado yí ahọludu na mì” (LUKU 12:32). Yé mẹhe yín lẹngbọpa pẹvi Oklunọ tọn lẹ lọ, wẹ nọ dotó ogbè Lẹngbọhọtọ dagbe he zé Ogbẹ̀ Etọn liaina lẹngbọvu lẹ lọ kẹdẹ. Ohó Etọn kẹdẹ wẹ yé na nọ sè. Ehe wẹ yẹwhehó lọ, yèdọ oylọ agùn he yè ylọ jẹgbonu to asiko lẹpo mẹ podọ lẹngbọpa pẹvi he nọ dotó Ogbè Lẹngbọtọ lọ tọn matin hunhlun.

To whenu he bọdo ojlẹ apọsteli lẹ tọn go mẹ wẹ mẹplọ́ntọ he yè ylọ dọ Polikalpi, he sọawúhia to owhè kantọ̀n-gbàntọ́tọ (155) mẹ, yèdọ mẹhe yọ́n apọsteli Johanu bo sọ zọ̀nhẹ ẹ, podọ Ilenẹ he sọawúhia to owhè fọde e lán awetọ (202) mẹ, yèdọ mẹhe yín núplọ́ntọ Polikalpi tọn he hòavùn na yise nugbo lọ. Ṣogan, eyín mẹde dindòna núplọ́nmẹ yetọn lẹ dagbedagbe, eyín domọna hézéhézé dọ, oplọ́n wiwé nugbo po yise apọsteli lẹ tọn po ma yín mimọ to yé mẹ gba. Nado tọ́nsọn awutugonu wiwé Jiwheyẹwhe tọn mẹ biọ gbẹ́pipli gbẹtọ lẹ tọn mẹ, nọ lẹzùn dohia de to owhèta nẹlẹ lọsu mẹ.

To nukọnyì jẹ opli Nisene tọn tó to owhè fọde-kantọ̀n-atọ́ntọ (325) A.D. mẹ to okú Klisti tọn godo, wẹ núdindọn lẹ do fọ́n. To didóai awúsọhia agùn he ylọ yédelẹ dọ Yisenọ lẹ kaka jẹ awúsọhia Kọnstantẹn whenu, wẹ oplọ́n jẹagọ̀ lẹzùn onú huhlọnnọ de to ahọludu Lomunu lẹ tọn mẹ. Mẹhe ylọ yédelẹ dọ Yisenọ lẹ yín didóai to núyọ́nẹn yọ́yọ́ aihọn tọn mẹ. Yé ṣaka otànhó yise tọn po whenu lẹpo po dopọ́ to linlẹn mẹ nado và Yise nugbo lọ súdo. To whenẹnu, núdindọn do núhe yè ylọ dọ Yise ji bẹ́, bọ yè diọ atin ogbẹ̀ tọn zùn atin núyọ́nẹn tọn.

To otànhó agùn tọn mẹ, whenu alọpãlọpa he bọdo whẹ́whẹ́whenu dòdónu yise tọn go lẹ yín didọ titegbe gbọn otànhódọtọ lẹ dali. Enẹwutu to vlẹkẹsi de mẹ, mí jlo nado do núhe whenu dopodopo yín hia. Whenu lẹ lọ dóna yín titò ode bọdo ode go dolé: tintan, bibẹ́nu agùn tintan tọn jẹ owhè kanwe-kò (100) to okú Klisti tọn godo (A.D.), enẹ godo wẹ whenu he bọdo ojlẹ apọsteli lẹ tọn godo jẹ opli Nisene tọn mẹ to owhè fọde-kantọ̀ e lán atọ́ntọ (325) mẹ A.D. To whenuena Klisti ko yì godo, to didóai agùn otòdaho Lomunu lẹ tọn tọn mẹ jẹ whenu owhèta zinvlu tọn mẹ, to bibẹ́nu yọ́yọ́ núvọjlado tọn mẹ, podọ to godo núyiwà vọfọ́n tọn mẹ, to didohia pipé wẹndagbe lọ tọn podọ nado hẹn agùn gọ̀wá dòdónu nugbo etọn tọn ji whẹpo Klisti nido lẹ́gọ̀wá.

Núwinwlán otànhó agùn tọn tọn ma dohia apájlẹ he matindo ninọ̀mẹ devo de gba. Yè dọhó dogbọn dohia he omẹ susu tindo tọn dali, mẹdevo lẹ yí otànhó lọ do yí núvivẹ podọ yé wẹ mẹhe gbẹtọ lẹ lẹn dọ yewlẹ wẹ nugbonọ. Enẹ godo, nado dọ titegbe dọ, otànhó Katolikinọ lẹ tọn gbọnvo do Plọtẹstannọ lẹ tọn go patapata. To pinpọ́n mẹ, nado dọ dogbọn vogbingbọn whenu lẹ tọn dali, podọ to nukọnyìyì mẹ wẹ mí tindo jlọjẹ nado zé onú lẹ jlẹdo dòdónu yise tọn lọ go kẹdẹdilé e te to bibẹ́nu. Sọn onù apọsteli lẹ tọn kẹdẹ mẹ wẹ mí mọ núplọ́nmẹ apọsteli lẹ tọn yí te. Owé winwlán he yín blọṣi yín didètọ́n to vàhọ̀mẹ, ehe yín bibasi to owhè fọtọ́n e lán fẹnẹ-kanwe-atọ̀ntọ (1883) tọn mẹ, he yín mimá to owhè aotọ godo, bọ gbẹtọ lẹ lẹn dọ yè ko wlán ẹn to owhè kanwetọ jẹ owhè kantọ̀ntọ (80-120) mẹ to whenuena Klisti ko yì godo, owé winwlán he lọ hẹn ohóta he gbẹtọ lẹ ylọ dọ, “Núplọ́nmẹ apọsteli wiawe lẹ tọn” kavi “Didache”. Owé winwlán he lọ matindo kànṣiṣa de kavi núwàdopọ́ de po núplọ́nmẹ apọsteli Oklunọ Jesu Klisti tọn lẹ po gba. Mọdopolọ wẹ ehe yè ylọ dọ zédai apọsteli lẹ tọn he wá ayimẹ, he yé nọ̀pọ́ do basi to owhè fọde-kanwe-kòtọ (300) mẹ to whenuena apọsteli lẹ ko yì godo. Núplọ́nmẹ he lọ ma sọgan yín zizédai do dòdónu apọsteli lẹ tọn ji gba. Gbọn ehelẹ dali wẹ ohó ṣakaṣaka po didèdogọ́ Ohó Jiwheyẹwhe tọn po, he gbẹtọ lẹ lẹn taidi ohó nugbo tọn sọawúhia te. Ṣigba to Owé owalọ apọsteli lẹ tọn mẹ podọ episteli he apọsteli lẹ wlán lẹ kẹdẹ mẹ wẹ mí tindo núplọ́nmẹ nugbo lọ te. Apọsteli lẹ wẹ mẹhe sè Ohó sọn onù Oklunọ yetọn tọn mẹ, podọ gbọn azọ́n Etọn he É ná mí tọn dali he apọsteli lẹ ko mọ yí sọn Ede. Gbọn yewlẹ dali, Agùn Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ tọn mọ Ohó wiwé lọ yí, ehe yè ma ṣaka; ehe lọ kẹdẹ wẹ hẹn ohia Etọn nugbo.

Paul yín yiylọ gbọn ninọ̀mẹ huhlọnnọ de tọn dali, bo yín didè nado yín núzinzán dèdovo de, bo sọ yín hihia dogọ́ apọsteli nugbo lẹ gbọn Oklunọ Lọsu dali. É sọgan dọ, dọmọ, yẹn ko mọ azọ́n de yí sọn Ede. Enẹwutu wẹ é do dọhó dolé, dọmọ, “Na ehe yẹn mọyí sọn Oklunọ de wẹ ehe yẹn yí na mì ga…” (I KỌLINTINU 11:23). É ko wlán susu episteli lẹ tọn to ota kanwe-kò (100) po afọ fõ-fọde-kantọ̀n-atọ́n (2325) po mẹ, ehe mẹ Pita wlán ota ṣinatọ̀n (8) po afọ kẹnnẹ-ṣidopo (166) po. Paul ko mọ wẹndagbe yí to alọ he ji yẹwhegán lẹ ko mọ Ohó lọ yí dogbọn núdohiamẹ wiwé lọ dali (GALATIA 1:11-12). Enẹwutu, é dóna ná avasè vivẹ he mí, dọ, “Ṣigba eyín míwlẹ, kavi angẹli de sọn olọn mẹ, sọ dọ yẹwhehó wẹndagbe tọn depope devo hlan mì hú ehe míwlẹ do dọyẹwhehó hlan mì, yè ni gbọ é ni yín anatema” (GALATIA 1:8). Núdepope he ma sọgbe hẹ wẹndagbe nugbo he yè dọ gbọn apọsteli nugbo lẹ dali, tin to dẹ̀hodó de glọ. Eyín mí pọ́n hlan ehe, mí mọ nugbo dọ Yise ṣakaṣaka he tin to dẹ̀hodó de glọ. Ehe dóna yín Yise he ohódọdomẹgotọ lẹ to nukundo to owé winwlán lẹ mẹ.

Wẹndagbe ẹnẹlẹ dèkunnu na Mẹfligọ̀tọ lọ. Yé dlẹn alọ do gbẹ̀zán Etọn, devizọ́n Etọn podọ onú lẹpo sọn jiji Etọn jẹ okú Etọn mẹ, fọ́nsọnkú Etọn podọ jiyìyì biọ olọn mẹ Etọn. Owéwlántọ Matiu, Malku, po Luku po, yé dogbè ode bọdo ode go tọn to númimọ dopolọ mẹ. Johanu ma tlẹ dlẹn alọ do Bẹtlẹhẹm kavi jiji Etọn, ṣigba é zlọn yìaga patapata bo sọ do núhe Klisti yín hia to owé etọn ota tintan, afọ tintan winwlán tọn mẹ. Wẹndagbe ẹnẹlẹ wlán ṣiṣẹ̀ whlẹnganzọ́n he Jiwheyẹwhe wà to Klisti mẹ tọn to aigba ji, Jiwheyẹwhe tin to Klisti mẹ bo to whẹ̀gbọ hẹ aihọn hlan Ede. Yé wlán onú helẹ to nugbo po dódó po mẹ, na gbèdido lọ yín didohia gbọn onù kunnudètọ nugbonọ lẹ tọn mẹ (II PITA 1:16-18; I JOHANU 1:1-3).

Owé Owalọ apọsteli lẹ tọn dohia mí lé Agùn nugbo tọn lọ yín didóai dó, gbọn túntún Gbigbọ Wiwé tọn dali (OWALỌ 2). Eyín nújijọ̀ nugbo he jẹte sọn olọn mẹ wá. To yẹwhehó etọn tintan didọ mẹ, Gbigbọ Wiwé gọ́ apọsteli Pita mẹ bọ é dọhó dogbọn azọ́n Jiwheyẹwhe tọn dali hlan yé mẹhe na lẹnvọjọ bo wá yise kọ̀n lẹ. É dọhó vivẹ dogbọn lẹnvọjọ po baptẹmẹ osìnmẹ tọn po he tin to Biblu mẹ tọn dali (OWALỌ 2:38). Podọ dogbọn dọpọ́n he yè to alọkẹyí gbọn baptẹm Gbigbọ Wiwé tọn dali kẹdẹdi dopọ́n omẹ kantọ̀n (120) lẹ tọn. É dọ, dọmọ, “Na opagbè he hlan mì wẹ, podọ hlan ovi mìtọn lẹ, podọ hlan mẹhe tin to aganu lẹpo, podọ hlan omẹ sọha he Oklunọ Jiwheyẹwhe mítọn na ylọ lẹ” (OWALỌ 2:29). Jiwheyẹwhe whlẹn bo sọ to didèdogọ́ Agùn lọ mẹ sọha he jẹ na whlẹngan lẹ.

Agùn nugbo lọ tindo sunnu lẹ po yọnnu lẹ po he tindo dọpọ́n nugbo po Jiwheyẹwhe po. Yé mẹhe yise bo sọ yín bibaptizi to osìnmẹ to alọ huhlọnnọ gbọn baptẹm Gbigbọ Wiwé tọn dali kẹdẹdi wẹ awutugonu to Agbasa Klisti tọn tọn mẹ (I KỌLINTINU 12:13), ehe mẹ núniná gbigbọnọ lẹ to azọ́nwà te (I KỌLINTINU 12:7-14), podọ sinsẹ́n Gbigbọ tọn lẹ to Owé GALATIA 5:22-23 tọn mẹ. Kẹdẹdilé Jiwheyẹwhe tin to Klisti mẹ bọ Agbasa Etọn yín ogohọ̀ de, ehe mẹ É nọnọ̀ bo sọ wà onú lẹpo he hẹn homẹ Jiwheyẹwhe tọn hùn. Mọdoplọ wẹ hlan Agùn nugbo lọ po mẹfligọ̀ lẹ po he yín Agbasa Oklunọ tọn (I KỌLINTINU 12:12). Ewọ wẹ ota lọ (KOLOSINU 1:18). É dóna gbẹnkànna devizọ́n Etọn to Agùn Etọn mẹ. É dọ, dọmọ: “… Lé Otọ́ do mi hlan, yèdọ mọwẹ yẹn do mì hlan do” (JOHANU 20:21). Gbọn devizọ́n daho he tọn dali, onú susu ko yín ayido e go. Devizọ́n he É zédoai to Agùn lọ mẹ lẹ, die: apọsteli lẹ, yẹwhegán lẹ, mẹplọ́ntọ lẹ, lẹngbọhọtọ lẹ po wẹndagbelátọ lẹ po (EFESUNU 4:11).

To Agùn nugbo lọ mẹ aṣẹpatọ de matin, ṣigba yé yín omẹ Jiwheyẹwhe tọn he yè ylọ gbọn oylọ daho de dali, nado sẹ̀n Oklunọ dolé e jẹ dó podọ omẹ Etọn lẹ nado yín pinplán gbọn huhlọn Gbigbọ Wiwé tọn dali. Agùn nugbo lọ ma mọdona núde dogbọn azọ́nwhé yẹwhenọ tọn kavi yẹwhehódọtọ tọn dali gba, ṣigba agbasa omẹfligọ̀ lẹpo tọn, yé mẹhe ko mọ vọji yí lẹ, to kọ̀ndopọ́ mẹ, yín yẹwhenọduta wiwé podọ omẹ wiwé Jiwheyẹwhe tọn lẹ (I PITA 2:9; OSỌHIA 1:6). Kẹdẹdilé mí ko dọ dó, devizọ́n atọ́n lẹ lọ tin na agùn lọ di to agbasa lọ blébu mẹ, e ma yín to plidopọ́ agùn dopo tọn mẹ gba. Nukọntọ lẹ kavi mẹho agùn dopodopo tọn lẹ tindo azọ́n yetọn lẹ. Nukọntọ he to yé mẹ lẹ wẹ yè nọ ylọ dọ biṣọpu lẹ, yé dóna tindo asi (I TIMỌTI 2:3:1-7; TITU 1:5-8). To plidopọ́ agùn dopo tọn mẹ, mí sọgan mọ agùnmẹho susu; nado dọ, to plidopọ́ agùn dopo tọn mẹ mí dóna tindo mẹho agùn tọn he na plán agùn lọ eyín e whe gbahu, yèdọ awe (FILIPINU 1:1). Ehe lọ sọgbe hẹ Owé JAKỌBU 5:14 tọn, fie yè wlán ẹn te, dọ, eyín mẹdepope jẹazọ̀n ni ylọ mẹho agùn tọn lẹ na yé ni hodẹ̀ nẹ. Whenuena Paul po Banabasi po wá Jelusalẹm, agùn lọ po apọsteli lẹ po, po mẹho lẹ po kẹalọyí yé (OWALỌ 15:4). To agùn nugbo lọ mẹ, gbèdidè wiwé he lọ tin to finẹ.

Nado dó ayi núyiwà he kàn plidopọ́ agùn dopo tọn go, mí dóna mọ diakọnni lẹ ga, podọ yé dóna tindo asi kẹdẹdilé e jẹ dó (I TIMỌTI 3:8-13). E to dandan mẹ na agùnmẹho lẹ po diakọnni lẹ po nado mọdona bo sọ nọ plọ́nmẹ to wiwà mẹ sọn dọpọ́n yetọn titi mẹ, bo gọalọna agùnvi agùn lọ tọn lẹ nado tọ́nsọn tukla alọpãlọpa whẹndo yetọn lẹ tọn tọn mẹ po núhe pò lẹ po. Agùn nugbo lọ ma mọdona azọ́nwhé biṣọpu tọn kẹdẹdilé agùn delẹ to wiwà do to egbé gba. Kẹdẹdi Owé I TIMỌTI 3:15 tọn, agbasa yisenọ lẹ tọn yín Ohọ̀ Jiwheyẹwhe tọn, he yín Agùn Jiwheyẹhwe Ogbẹ̀nọ tọn, he yín dòtin afọdotẹn nugbo tọn; ehe yín dòdónu po dòtin nugbo tọn po. Tùnmẹ mẹde titi tọn po onú lalonọ lẹ po matindo tẹnmẹ depope to e mẹ gba. Agùn nugbo lọ wẹ nọ̀tẹn Jiwheyẹwhe tọn to aigba ji podọ to e mẹ, ojlo Etọn yín wiwà kẹdẹdilé e te to olọn mẹ podọ to aigba ji.

Sọn dòdó bibẹ́nu Agùn Alẹ̀nù Yọ́yọ́ tọn, gbèdidè wiwé wẹndagbe nugbo lọ tọn po oplọ́n lẹ po, po wiwà apọsteli lẹ tọn po yín mimọ to e mẹ. Agùn nugbo lọ yín dindọn biọ Ogbẹ̀ Jesu Klisti tọn po mẹpinplán Gbigbọ Wiwé tọn po mẹ kẹdẹdi azọ́nwànu ogbẹ̀nọ de, ṣigba e ma yín gbẹ́pipli agùn titò lẹ tọn tọn gba.

To ojlẹ de godo, Paul po apọsteli he pò lẹpo po dọhó do mẹklọtọ po oplọ́n-agọnámẹtọ lẹ po ji. Aliho po nukọnyìyì susu po bẹ́ to alọ vòvo mẹ. Ṣigba awhànpa yisenọ lẹ tọn to whelẹponu nọte to Ohó nugbo Jiwheyẹwhe tọn tọn mẹ, po wẹndagbe nugbo lọ po, po oplọ́n nugbo lọ po, po wiwà nugbo lọ po kẹdẹdi dòdónu apọsteli lẹ tọn. Apọsteli Johanu wlán dogbọn awúsọhia vòvo he tin to asiko nẹ mẹ tọn dali, dọ, dọmọ: “Jiwheyẹwhe de wẹ mí jọ̀ sọn: ewọ he yọ́n Jiwheyẹwhe nọ sè mítọn: ewọ he ma jọ̀ sọn Jiwheyẹwhe de ma sè mítọn gba. Ehe mẹ wẹ mí yọ́n gbigbọ nugbo tọn lọ, po gbigbọ gugu tọn lọ po” (I JOHANU 4:6).

Yisenọ ṣakaṣaka alọpãlọpa delẹ tin he zé tùnmẹ yetọn titi lẹ do Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ, ehe wá lẹzùn oplọ́n de to godo mẹ. Omẹ mọtọnhunkọ lẹ wẹ Owé Wiwé lẹ dlẹnalọdó kẹdẹdi nọvisunnu lalonọ lẹ, he wá ajiji podọ matin oylọ wiwé azọ́n lọ tọn tọn. Paul dọhó titegbe pannukọn ohóta he, dọmọ: “Na mẹmẹsunnu lalonọ lẹ he yè hẹn wá ajiji lẹ tọn wutu, mẹhe wá to nuglọ nado bẹ̀pọ́n mẹdekannujẹ mítọn, he mí tindo to Klisti Jesu mẹ, na yé nido hẹn mí wá kanlinmọgbenu” (GALATIA 2:4). Omẹ helẹ wẹ mẹhe to yẹwhehó Jesu devo tọn dọ, yé mẹhe kẹalọyí gbigbọ devo bo sọ to wẹndagbe devo lá (II KỌLINTINU 11:4). Pita dọ hlan yisenọ lẹ dogbọn nọvisunnu lalonọ lẹ tọn dali, he to oplọ́n vàsúdo tọn lẹ ná omẹ to nuglọ (II PITA 2:1-3). Apọsteli Juda lọsu sọ dọhó dogbọn yisenọ mọtọnhunkọ lẹ tọn dali, dọmọ, “Dindọn hlan yé! Na yé ko jẹ afọ Kaini tọn ji, yé sọ yí awuvivi do dowezun hodo ali búbú Balaami tọn na alè, bo sọ dọ̀n to núdindọn Kola tọn mẹ” (JUDA 1:11). Nọvisunnu lalonọ lẹ hẹn núplọ́nmẹ ṣakaṣaka wá, podọ yé mẹhe hodo yé to mayọ́nẹn yetọn mẹ sisẹ́ yéde biọ ogbẹ́ yetọn mẹ bo jai do núṣiwà mẹ, podọ mọwẹ aliho vòvo agùn lẹ tọn sọawúhia te.

Kẹdẹdi ogbẹ́ pipli he tọ́nsọn Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ bo to nukọnyì egbèsọ-egbèsọ, Johanu mọ bibẹ́nu núyiwà agọ̀jẹdo-Klistigotọ lọ tọn. Ohógbè agọ̀jẹdo tọn yín yiylọ dọ, nukundiọsọ núde, enẹwutu núdepope he jẹagọ̀do Klisti kavi Ohó Etọn dóna yín yiylọ dọ nukundiọsọ Klisti. Johanu wlán, bo dọmọ, “Yé tọ́nsọn míde jẹgbonu, ṣigba yé matin to mí mẹ gba; na eyín yé ko tin to mí mẹ, matin núdọn yé do nọte po mí po: ṣigba yé tọ́nyì na yè nido sọ yé hia dọ yé omẹ pó ma sọn mí mẹ gba” (I JOHANU 2:19). Apọsteli Paul sọ ná pahonamẹ titegbe de whenuena é dọhó he, dọmọ, “Na yẹn yọ́n ehe dọ, to yìyì ṣie godo, ohla he dobú na biọ mì mẹ, ma pò apóyìnte” (OWALỌ 20:29). To Owé OSỌHIA 2:2 tọn mẹ, apọsteli Johanu wlán dolé, dọ, “… bo ko sọ whle yé he dọmọ apọsteli wẹ yé lẹ pọ́n, bọ yé ma sọ yín mọ, bo sọ yí yé domọ lalonọ.” Nawẹ yé sọgan yín whiwhlepọ́n do matin aijijẹ, na yé mẹhe dọ dọ apọsteli wẹ ṣigba bo ma yín mọ? Yé ná yé Ohó-tẹnpọ́n tọn lọ bo sọ dindona eyín omẹ nẹlẹ dọyẹwhehó he Pita po Paul po ko dọ. Tẹnpọ́n yetọn dóna yín bibasi do ohó apọsteli lẹ tọn po wiwà yetọn po ji to whelẹponu. Enẹ wẹ nújlẹpò lọ. Ohókànbiọ lọ die: Etẹwẹ nugbo lọ podọ núṣakaṣaka lọ? E ko ṣẹ̀ to owhèta Yisenọ tintan lẹ tọn mẹ.

Sọn owéfọ Biblu mẹ tọn he mí ko ná lẹ mẹ, eyín nugbo dọ aliho lalonọ vòvo he jẹagọ̀do agùn nugbo Jesu Klisti tọn go lẹ ko ṣẹ̀ nado to yéde lẹ dóai. Jẹnukọnna opòdo owhè kanwe-kò (100) Yisenọ tintan lẹ tọn tọn, núplọ́nmẹ lalonọ alọpãlọpa po onúṣakaṣaka lẹ po ko sọawúhia. Awhànpa delẹ yise to núplọ́nmẹ Balaami tọn mẹ, mẹdevo lẹ yise to núplọ́nmẹ Nikolani tọn mẹ, mẹdevo lẹ ná otó yọnnu he yè nọ ylọ dọ Jezabẹli, he ylọ ede dọ yẹwhegán yọnnu de (OSỌHIA 2:20), mọwẹ e jọ̀ do bo nasọ to mọ yín zọnmi, kẹdẹdilé yè dohia do to otànhó agùn tọn mẹ.

To titò mẹ dọ, mí mọdona ehe yín nugbo podọ núhe yín wiwé po núplọ́nmẹ apọsteli lẹ tọn po, yé yín didohia hlan mí hézéhézé to Owé Wiwé lẹ mẹ. Podọ núplọ́nmẹ vòvo he yín hinhẹn biọ e mẹ matin gbèdidè Jiwheyẹwhe tọn tọn. Ehe wẹ azọ́n lọ, dọ, “Mì nọ dindona onú popo dagbedagbe, mì hẹn ehe yín dagbe go gligli” (I TẸSALONIKA 5:21), hẹn dagbe lọ go to egbé, na omẹ susu wẹ kẹalọyí Ohó lọ, ṣigba to wiwà mẹ yé ma wà do Ohó lọ ji gba. Mẹdelẹ nọ dáwhẹ̀ onú lẹ tọn sọn núyọ́nẹn yetọn titi po núplọ́nmẹ yetọn po mẹ kẹdẹdi wiwà yéde titi tọn, bo gbẹ́kọ mlẹnmlẹn nado hiajẹ nújlẹpò dopo gê lọ go, ehe yè na yí do whlé onú lẹpo pọ́n wẹ kunnudidè Ohó Wiwé Jiwheyẹwhe tọn tọn lẹpo.

To owhè kanwe-kò (100) he bọdo e go lẹ mẹ, awhànpa he nọ doyise na onú he Klisti po núplọ́ntọ Etọn lẹ po plọ́nmẹ to whelẹponu, to nukọnyì to aliho Agùn Jiwheyẹwhe Ogbẹ̀nọ tọn mẹ. Núyiwà he jẹagọ̀do Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ nọ to pẹkú egbésọ-egbésọ. Ali bibó lọ yín hinhẹnzùn kikló podọ họ̀ngbo lọ sọ yín gbigbló. Enẹwutu wẹ omẹ dopodopo he tin to núyiwá he mẹ, tindo azọ́n nado tindo agùnvi susu dolé e jẹ do kẹdẹdilé e te to ogbẹ́ pipli agùn titò lẹ tọn mẹ do to egbé. Hlan Agùn nugbo Jesu Klisti tọn, opagbè dopolọ sọ yín zinzán to owhèta lẹpo mẹ, he dọ, dọmọ: “Mì dibu blo, lẹngbọpa pẹvi; na homẹvivi Otọ́ mìtọn tọn wẹ nado yí ahọludu na mì” (LUKU 12:32). Yé mẹhe yín lẹngbọpa pẹvi Oklunọ tọn lẹ lọ, wẹ nọ dotó ogbè Lẹngbọhọtọ dagbe he zé Ogbẹ̀ Etọn liaina lẹngbọvu lẹ lọ kẹdẹ. Ohó Etọn kẹdẹ wẹ yé na nọ sè. Ehe wẹ yẹwhehó lọ, yèdọ oylọ agùn he yè ylọ jẹgbonu to asiko lẹpo mẹ podọ lẹngbọpa pẹvi he nọ dotó Ogbè Lẹngbọtọ lọ tọn matin hunhlun.

To whenu he bọdo ojlẹ apọsteli lẹ tọn go mẹ wẹ mẹplọ́ntọ he yè ylọ dọ Polikalpi, he sọawúhia to owhè kantọ̀n-gbàntọ́tọ (155) mẹ, yèdọ mẹhe yọ́n apọsteli Johanu bo sọ zọ̀nhẹ ẹ, podọ Ilenẹ he sọawúhia to owhè fọde e lán awetọ (202) mẹ, yèdọ mẹhe yín núplọ́ntọ Polikalpi tọn he hòavùn na yise nugbo lọ. Ṣogan, eyín mẹde dindòna núplọ́nmẹ yetọn lẹ dagbedagbe, eyín domọna hézéhézé dọ, oplọ́n wiwé nugbo po yise apọsteli lẹ tọn po ma yín mimọ to yé mẹ gba. Nado tọ́nsọn awutugonu wiwé Jiwheyẹwhe tọn mẹ biọ gbẹ́pipli gbẹtọ lẹ tọn mẹ, nọ lẹzùn dohia de to owhèta nẹlẹ lọsu mẹ.

To nukọnyì jẹ opli Nisene tọn tó to owhè fọde-kantọ̀n-atọ́ntọ (325) A.D. mẹ to okú Klisti tọn godo, wẹ núdindọn lẹ do fọ́n. To didóai awúsọhia agùn he ylọ yédelẹ dọ Yisenọ lẹ kaka jẹ awúsọhia Kọnstantẹn whenu, wẹ oplọ́n jẹagọ̀ lẹzùn onú huhlọnnọ de to ahọludu Lomunu lẹ tọn mẹ. Mẹhe ylọ yédelẹ dọ Yisenọ lẹ yín didóai to núyọ́nẹn yọ́yọ́ aihọn tọn mẹ. Yé ṣaka otànhó yise tọn po whenu lẹpo po dopọ́ to linlẹn mẹ nado và Yise nugbo lọ súdo. To whenẹnu, núdindọn do núhe yè ylọ dọ Yise ji bẹ́, bọ yè diọ atin ogbẹ̀ tọn zùn atin núyọ́nẹn tọn.