Kẹdẹdilé mí ko mọ dó wáyì to anádemẹhó he mẹ, agùn Lomunu Katoliki tọn ko bẹ́ sọn owhè fọtọ́n-núọtọ̀n (1,600) he wáyì lẹ mẹ, e ma yín sọn owhè fọtọ́n donu awe he wáyì lẹ mẹ gba. Enẹwutu, e ma yín núpaṣa dọ, oplọ́n kavi wiwà agùn Lomunu Katoliki tọn lẹ depope ma sọgbè hẹ Agùn nugbo tọn lọ gba. Ohógbè dopolọ yín zinzán dolé, “baptẹm”, “tenu núdùdù Oklunọ tọn”, “lẹnvọjọ”, po onú he pò lẹpo po, ṣigba agùn Lomunu Katoliki tọn dọhó gbọnvo bo zán wiwà he gbọnvo patapata do Agùn nugbo lọ go.

Fidepope matin to Owé Wiwé lẹ mẹ he yè dọhó Papa tọn, kavi mẹbọdo Pita go tọn, kavi vikali Klisti tọn, kavi mẹbọdo apọsteli go tọn de gba. Owéfọ Biblu mẹ tọn delẹ yín zinzán po huhlọn po nado sùwhẹ̀na azọ́n yetọn titi he yé zédai, bo nọ hia Ohó he Jesu dọ to Owé MATIU 16:18 tọn mẹ, dọ, “Podọ yẹn sọ dọ hlan we ga, dọ, hiẹ wẹ Pita (petros), podọ osé (petra) he ji yẹn na dó agùn ṣie do; huhlọn họ̀ngbo kútòmẹ tọn lẹpo ma na pé e go.” Oklunọ ma dọ hlan Pita, dọ, “… hiẹ ji wẹ yẹn na dó agùn ṣie do gba”, ṣigba yèdọ, “… do osé he ji”. Ohógo “petros” wẹ yín osé, ṣigba agùn lọ dóna yín didóai do osé (petra) dopo lọ ji.

Eyín mẹdepope jlo nado pọ́n ohógo he to ogbè Glẹki tọn mẹ to Alẹ̀nù Hóhó po Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ, “osé” yín yiylọ dọ “petra”. Nawẹ Oklunọ olọn tọn sọgan dó Agùn Etọn do gbẹtọ ji dó, eyín omẹ lọ tlẹ yín yẹwhegán daho de kavi apọsteli de? E ma sọgan yín mọ gba. Pita yín osé (petro) he yè sọgan whàn de, ṣigba e ma yín osé “petra” he yè ma sọgan whàn gba. To afọ atọ́n godo na hógbè he lọ, Oklunọ lẹ́ pannukọn Pita bo dọ hlan ẹn to ohó helẹ mẹ dọ, “… tọ́nsọn godo ṣie, Satani: zannu agbali wẹ hiẹ hlan mi: na hiẹ ma hà onú he yín Jiwheyẹwhe tọn gba, adavo onú gbẹtọ tọn lẹ” (MATIU 16:23).

Pita tindo núdohiamẹ mẹhe Klisti yín tọn podọ do núdohiamẹ Jesu Klisti tọn he lọ ji, wẹ Agùn lọ yín didóai do. Mí dóna hia afọ 17 lọ whẹpo do dọhó do afọ 18 lọ ji. “Jesu sọ gblọn bo dọ hlan ẹn dọ, Donanọ wẹ hiẹ Simọni Bal-Jona: na agbasalan po ohùn po ma wẹ ko dè e hia hlan we gba, adavo Otọ́ ṣie he tin to olọn mẹ” (MATIU 16:17). Kọ̀ndopọ́ lọ to ofi to didohia hézéhézé dọ, Pita ko tindo núdohiamẹ mẹhe Jesu Klisti yín tọn. Ohó dopolọ yín didọ to afọ 16 mẹ, dọ: “Simọni Pita gblọn bo dọmọ, Hiẹ wẹ Klisti lọ, Ovi Jiwheyẹwhe Ogbẹ̀nọ tọn” (MATIU 16:16). Jẹnukọnna ohógbè nẹ, Oklunọ kànbiọ dogbọn linlẹn vòvo devo lẹ tọn dali to whenuena É kànbiọ, dọmọ: “… Ṣigba mẹnu wẹ mìlẹ dọ yẹn yín?” Gblọndo lọ yín núdohiamẹ wiwé, podọ do núdohiamẹ lọ ji wẹ Agùn Alẹ̀nù Yọ́yọ́ Jesu Klisti tọn yín didóai do.

Afọ 19 lọ yín domọna jẹagọ̀ bo sọ yín tùntùnmẹ jẹagọ̀, dọ: “Yẹn nasọ ná ṣavi ahọludu olọn tọn lẹ tọn we.” Dogbọn onú he kàn ṣavi ahọludu olọn tọn lẹ tọn dali, Johanu Baptisti ṣẹ̀ yẹwhehódọ, “… dọmọ, Mì lẹnvọjọ: na ahọludu olọn tọn sẹpọ́” (MATIU 3:2). Oklunọ mítọn Lọsu ṣẹ̀ devizọ́n Etọn po ohógbè dopolọ po, dọmọ, “Sọn whenẹnu wẹ Jesu ko ṣẹ̀ yẹwhehódọ, dọmọ, Mì lẹnvọjọ: na ahọludu olọn tọn sẹpọ́” (MATIU 4:17). To Owé LUKU 16:16 tọn mẹ, yè do kọ̀ndopọ́ lọ hia mí, dọ, “Osẹ́n po yẹwhegán lẹ po tin kaka jẹ Johanu whenu; sọn ojlẹ nẹ mẹ gbọn wẹ yè to yẹwhehó ahọludu Jiwheyẹwhe tọn tọn dọ…”

To azán Pẹntikọsti tọn gbè, Yisenọ tintan lẹ biọ ahọludu Jiwheyẹwhe tọn mẹ, bo sọ tindo jlọjẹ hú Johanu Baptisti lọsu, mẹhe dọyẹwhehó Ahọludu olọn tọn he. Enẹwutu wẹ Oklunọ mítọn dọ, dọmọ, “Nugbo wẹ yẹn dọ hlan mì, To yé he yè ji sọn yọnnu mẹ lẹ mẹ, mẹde ma fọ́n he klohú Johanu Baptist: ṣigba mẹhe whègbahú to ahọludu olọn tọn mẹ klohú i. Sọn Johanu Baptisti whenu kaka jẹ dinvie, adingbandido wẹ yé do to ahọludu olọn tọn zan, adingbandotọ lẹ sọ yí huhlọn do yí i” (MATIU 11:11-12). Apọsteli Pita ko mọ aṣẹpipa wiwé de yí, ehe é zán kẹdẹdi họ̀nhungán Ahọludu Olọn tọn lẹ to alọ nugbo de mẹ. Ewọ wẹ ná gbèdide nugbo lẹ lọ hlan Agùn Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ tọn to bibẹ́nu.

Apajlẹ ṣavi lẹ lọ tọn bọawu titegbe nado mọdona. Mẹdepope he tindo ṣavi ohọ̀ de tọn sọgan biọ e mẹ, mẹhe tindo ṣavi mọto de tọn wẹ sọgan kùn mọto lọ, podọ mẹdepope he tindo ṣavi Ahọludu olọn tọn lẹ tindo jlọjlẹ na Ahọludu he, bo sọgan tún núhe yè ko blá lẹ, bo sọ sọgan hùn núwhiwhla lẹ do nùvo. Gbọn huhlọn oylọ wiwé tọn po tùntùn do devizọ́n lọ mẹ po tọn dali, núplọ́nmẹ Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ tọn he yè blá na ojlẹ jọmiọn tọn pete ko yín zizédai na agùn bọ yè ma sọ sọgan diọ adà na gbèdé. Oklunọ dowhẹ̀ nukọntọ gbigbọnọ he tin to azán Etọn mẹ lẹ dogbọn ṣavi lẹ tọn dali dọ, “Dindọn hlan mì, osẹ́nnọ lẹ! Na mìwlẹ ko yí họ̀nhùngàn núyọ́nẹn tọn: mìwlọsu ma biọ họ̀mẹ, yé he sọ to na biọ họ̀mẹ lẹ, mì ginglọn” (LUKU 11:52). Bé e sọgan yín dọ, mí mọ mídelẹ to ninọ̀mẹ gbigbọnọ dopolọ tọn mẹ to egbé?

Ohó he Jesu dọ to kọ̀ndopọ́ he mẹ to whenuena É ylọ oyín Pita tọn yín domọna jẹagọ̀, bo sọ yín tùntùnmẹ jẹagọ̀, dọ, “… núdepope hiẹ na bla to aigba ji na yín bibla to olọn mẹ: podọ núdepope hiẹ na tún to aigba ji, na yín túntún to olọn mẹ” (MATIU 16:19). Etẹwẹ ehe yín? Núdepope he apọsteli Pita gbọn gbọdemẹ Gbigbọ Wiwé tọn dali dọ, dóna yín ṣiṣẹ̀ dẹnsọlé Agùn lọ gbẹ́sọ to aigba ji dó. Lẹnvọjọ, baptẹm osìnmẹ tọn po baptẹm Gbigbọ Wiwé tọn po, ehelẹ pó yín wiwà gbọn pinplán Jiwheyẹwhe tọn dali, enẹwutu wẹ e do yín alọkẹyí to olọn mẹ kẹdẹdilé e te to aigba ji dó. Ehe wẹ tadena nugbo họ̀nhùngàn lẹ lọ tọn.

Aṣẹpipa wiwé lọ ma nọte to Pita kẹdẹ ji gba, mẹhe dọhó do onú he yè dóna plọ́nmẹ bo sọ wà to ojlẹ vọji Agùn Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ tọn ji. Ṣigba aṣẹpipa dopolọ yín didóai to Agùn lọ blébu mẹ. Nugbo lọ yín didohia matin mayise to Owé MATIU 18:18 tọn mẹ, ofi he yè zán ohógbè he to susu mẹ te, dọ, “Nugbo wẹ yẹn dọ hlan mì, Onú lẹ depope he mì na bla to aihọn mẹ, na yín bibla to olọn mẹ: podọ onú depope he mì nasọ tún to aihọn mẹ, nasọ yín túntún to olọn mẹ.” E yín mimọ hézéhézé dọ aṣẹpipa dopolọ he yín niná dawe ojlẹ tintan mẹ tọn, nado zédai núplọ́nmẹ lẹ po wiwà he bla do yé go lẹpo po, ko yín niná hlan Agùn lọ blébú ga, na Agùn lọ dóna plọ́nmẹ bo sọ wà dolé yè ko zédai do. Kẹdẹdilé e yín mimọ dó to kọ̀ndopọ́ mẹ, núhe kàn yisenọ dopodopo sọ tin to finẹ ga. Eyín mẹde tin bo ma do ayi onú he Agùn magbè nado wà kẹdẹdilé Ohó lọ dọ dó, omẹ dopolọ wẹ yè na hia di mayisenọ de. Aṣẹpipa wiwé he lọ ma tin hlan omẹ dopo gba, ṣigba e yín aṣẹpipa Ohó Ewlọsu tọn hlan Agùn lọ blébu. Enẹwutu, e ma dóna yín zinzán di e sọgan yín dọ, ṣigba e dóna yín zinzán to gbèsisọ pipé de mẹ po Owé Wiwé lẹ po. Afọ he bọdego to didohia hézéhézé lé yè wà dó to odẹ̀hiho mẹ, dọ, “Yẹn sọ vọ́ dọ hlan mì, dọmọ, Eyín omẹ awe sọn mì mẹ na dogbèpọ́ to aihọn mẹ gbọn núdepope he yé na kànbiọ tọn dali, e na yín wiwà na yé sọn Otọ́ ṣie he tin to olọn mẹ de” (MATIU 18:19).

Nukunnumọjẹnúgo de dóna yín niná dogbọn Owé JOHANU 20:21-23 tọn dali. To owéfọ he mẹ, Oklunọ dọhó hlan apọsteli lẹ, “Enẹwutu Jesu sọ vọ́ dọ hlan yé, dọ, Jijọho ni tin hlan mì; Lé Otọ́ do mi hlan, yèdọ mọ wẹ yẹn do mì hlan do. Podọ whenuena é dọ ehe, é gbọ́ do yé ji, bo dọ hlan yé, dọ, Mì yí Gbigbọ Wiwé; ylando mẹdepope tọn lẹ mì jona, yé yín jijo hlan yé; ylando mẹdepepe tọn lẹ mì hẹndote, yé yín hinhẹ̀ndote.” Owéfọ he lọ yín domọna jẹagọ̀ mlẹnmlẹn gbọn agùn Lomunu Katoliki tọn dali, bo sọ yín zinzán jẹagọ̀do Owé Wiwé lẹ. Gbẹtọ de matin to aigba ji he tindo núde nado wà po jona ylando po gba. Ṣigba ylando lẹ nọ yín jijo gbọn Jiwheyẹwhe kẹdẹ dali. Gbọn yẹwhehódidọ wẹndagbe lọ tọn dali, yé mẹhe yise to Klisti mẹ lẹ bo sọ tin to azọ́nwàdotana fligọ̀ tọn mẹ, kẹalọyí jona ylando sọn Jiwheyẹwhe de. E wá hinhọ́nnu dọ, mẹdepope ma sọgan jona ylando ewlọsu tọn kavi mẹdevo de tọn gba. Owé Wiwé dọ, dọmọ: “Podọ na yẹwhehó ovọjọ po odèsẹ̀ ylando lẹ tọn po ni yín didọ to oyín etọn mẹ hlan akọta lẹpo…” (LUKU 24:47). “Podọ mìwlẹ, mẹhe ko kú to ylando mìtọn lẹ mẹ po owhẹmagbo agbasalan mìtọn tọn po mẹ, wẹ yè sọ diọzùn ogbẹ̀nọ dopọ́ hẹ ẹ ga, bo sọ jo ylankan mìtọn lẹpo na mì” (KOLOSINU 2:13).

Etẹwẹ otadena gbèdide he yè zán hlan omẹ susu to ofi he tọn yín, dọ, “Ylando mẹdepope tọn lẹ mì jona, yé yín jijo hlan yé…” (JOHANU 20:23)? Mẹnu lẹ wẹ gbèdide lọ tin hlan, podọ to kọ̀ndopọ́ tẹ mẹ? To okú Etọn godo, Oklunọ mítọn dọ hlan apọsteli lẹ, mẹhe Ewlọsu ylọ na Ede na yé nido dọyẹwhehó wẹndagbe tọn lọ. To kọ̀ndopọ́ he mẹ, Jesu dlẹnalọdó ylando he yè wà jẹagọ̀do mẹde, mẹhe yè dè nado dọyẹwhehó wẹndagbe tọn lọ. Whenuena Oklunọ mítọn to yẹwhehódọ, omẹ susu tin to finẹ he wàylan do É, na yé ylọ devizọ́n huhlọnnọ lọ dọ Bezebul. Enẹgodo wẹ É zán ohógbè helẹ, dọmọ, “Enẹwutu wẹ yẹn dọ hlan mì, dọ, ylando depope po nùzinzán lẹpo po wẹ yè na jona gbẹtọ: ṣigba nùzinzán do Gbigbọ Wiwé go, yè ma to na jona gba. Mẹdepope he dọhó do Ovi gbẹtọ tọn go, yè na jona ẹn, ṣigba mẹdepope he dọhó do Gbigbọ Wiwé go, yè ma na jona ẹn to aihọn he mẹ, podọ to aihọn he ja mẹ” (MATIU 12:31-32). Mẹdepope he wàylan do yé omẹ Jiwheyẹwhe tọn he yè ylọ bo sọ ná aṣẹ nado dọyẹwhehó kẹdẹdi oylọ wiwé lọ sọn azán Pẹntikọsti tọn gbè, tin to owù whẹ̀dida tọn mẹ.

Eyín omẹ depepe zánnù do omẹ dohlan Jiwheyẹwhe tọn go, bo dohomẹkẹ̀n bo sọ dlánzannu do é, to whenẹnu omẹ Jiwheyẹwhe tọn lọ sọgan joylando etọn lẹ hlan ẹn. Jesu lọsu ná mí pọ́ndego dagbe de, gbọn jonaylando mọhunkọ lẹ tọn dali, dọmọ: “ Jesu sọ dọmọ, Otọ́, jona yé; na yé ma yọ́n onú he yé to wiwà gba.” (LUKU 23:34). Whenuena yè to zannudlándo Stefani é hodo apajlẹ mẹplọ́ntọ etọn tọn, dọmọ, “É to Jiwheyẹwhe ylọ, bo to didọmọ, Jesu Oklunọ, yí gbigbọ ṣie. É sọ jẹklo, bo yí ogbè lélé de do dawhá dọ, Oklunọ, a lẹn ylando he do okọ̀ na yé blo…” (OWALỌ 7:59-60). Eyín mẹde ma wàylan do omẹ Jiwheyẹwhe tọn go, ṣigba bo jẹagọ̀ do azọ́n Gbigbọ Wiwé tọn dogbọn núniná Gbigbọ tọn lẹ dali, he to azọ́nwà bo sọ yín nùzándogona, enẹ yín ylando he ma sọgan yín jijo gba, ehe yè ko hẹn dote. Omẹ Jiwheyẹwhe tọn sọgan jona omẹ he wàylan do é lẹ, ṣigba e ma yín yé mẹhe wàylan do Gbigbọ Wiwé go lẹ gba. To odẹ̀ Oklunọ tọn mẹ, yè plọ́n mí dolé, dọ, “Bo jo ahọ́ mítọn lẹ na mí, dilé mí ko jona ahọ́tọnọ mítọn lẹ dó” (MATIU 6:12). “Whenuena mì sọ nọte to dẹ̀ho, mì nọ jonamẹ, eyín mì dó núde do mẹdepope go: na Otọ́ mìtọn he tin to olọn mẹ nido jona ylando mìtọn lẹ na mì ga” (MALKU 11:25). Eyín omẹde wàylan jẹagọ̀do kọmẹnu etọn, yèdọ yín e tlẹ yín whla kande-gbàn donu ṣinawe, yé dóna nọ jona yénọzo lẹ (MATIU 18:21-35).

Enẹwutu, eyín mẹde zannù do devi Jiwheyẹwhe tọn go, é sọgan yín jijona. E sọgan wá jọ, dọ to whenuena Gbigbọ Wiwé to azọ́nwà gbọn devi etọn de mẹ, bọ mẹde zannù do núdepope he Gbigbọ wà go gbọn ewọ dali go, bé whenẹnu omẹ lọ ma mọdona mẹhe Jiwheyẹwhe yí do basi núzinzán de, ṣigba bo zannù do Gbigbọ Wiwé go. To alọ mọtọnhunkọ mẹ, omẹ lọ yín owhẹ̀hutọ to Jiwheyẹwhe nukọn na é wàylando he yè ma sọgan jona jẹagọ do Gbigbọ Wiwé go wutu. Ehe ma sọgan yín jijo gbèdé, enẹ lọ sọ wẹ ylando okú tọn – kinklán madopòdo sọn Jiwheyẹwhe go. To nugbo de mẹ, gbẹtọ lẹpo wẹ huwhẹ̀ to Jiwheyẹwhe nukọn, bo sọ mọ jona ylando yí sọn Ede, yèdọ Omẹ dopo gê he sọgan jona. “Mẹhe jo ylando towe lẹpo na we; mẹhe hẹn azọ̀n towe lẹpo gbọ” (PSALM 103:3). “Donanọ wẹ yé ylanwà mẹhe tọn yè jona lẹ, ylando omẹ he tọn yè súnúdo lẹ. Donanọ wẹ dawe lọ, mẹhe Oklunọ ma na hia ylando hlan” (LOMUNU 4:7-8).

Núyiwà agùn Lomunu Katoliki tọn tọn, nado dọ nugbo etọn, e jẹagọ̀do Owé Wiwé. Katoliki plọ́nmẹ dọ ylando ogbẹ̀ whenu tọn lẹpo yín jijo, podọ sọn jiji whenu jẹ okúzángbè, whlẹngan yín niná; ṣigba to okú godo agùn Lomunu Katoliki tọn nọ dọ hlan mẹhe to avivi na oṣiọ lẹ lọ dọ: sọlé na oṣiọ lọ ko mọ klandowiwé godo tọn yí to ogbẹ̀ whenu etọn dó, é ma hẹjiyì aga to okú whenu etọn gba ṣigba bo biọ lẹ̀wézòmẹ. Finẹ wẹ é nasọ mọ klandowiwé yí te sọn ylando wiwà ogbẹ̀ whenu etọn lẹ tọn lẹ mẹ ṣogan é ko mọ jonaylando etọn whelẹponu tọn yí. Oplọ́n jẹagọ̀ tẹwẹ ehe yín? Nado dọ, núde matin he yè nọ ylọ dọ lẹ̀wézòmẹ gba, podọ didóai kẹdẹdi núplọ́nmẹ po zédai susu devo lẹpo po.

Núvọjladotọ otò Suzi tọn he yè nọ ylọ dọ, Uldliṣi Zingli wlán to owé winwlán etọn he yín Zwingli, Der Theologe, II part, pg 193-194 tọn mẹ, dọ, “Enẹwutu, lẹ̀wézòmẹ yín yiylọ dọ, miyọn oklọ tọn nado bẹ́ ylando sẹ̀, ṣigba bo ma sọgan yín mimọ to ofi depope to Ohó Jiweyẹwhe tọn mẹ gba. Nawẹ e bọawudo na mí nido sọgan nọ̀ núlulu mẹ bo yí lalo nẹ sè dó, ehe jẹagọ̀ podọ ohógbè mayise tọn? Dinvie mí omẹ pó mọ dọ, omẹ dopolọ he yíwhẹ̀do lẹ̀wézòmẹ ji, bo sọ plọ́n mí lé mí na nọ ṣi miyọn lẹ̀wézòmẹ tọn dó, yé sọ to yédelẹ dohia to alọnu-alọnu di miyọn ṣitọ lẹ. Yé nọ dọ, dọmọ, ‘mì dóna súakuẹ, na miyọn lọ nido yawu ṣi, eyín yé mẹhe nọ yí akuẹ lẹ lọ yí zinzin do ná tenu núdùdù mẹ, bo sọ dọ, dọmọ, mì hodẹ̀ bo jihàn lẹ.’ Mọwẹ yé nọ basi tenu núdùdù lẹ dó, bo nọ dlẹnalọ yetọn na akuẹ.”

Sọn whenu awúsọhiamẹ agùn Lomunu he lọ tọn, onú yọ́yọ́ susu po onújonọ susu po wẹ yín didóai, bo yín pinplọ́n bo sọ yín didọ taidi zédai he matindo núdepope nado wà po agùn nugbo lọ po gba. Yisenọ nugbo lọ tọn lẹ ma mọdona núdepope dogbọn vẹla, kavi tulàye (he yín núwhẹnwhan), kavi osìn donanọ de tọn dali gba. Mọdopolọ wẹ dogbọn sinsẹ̀n bibasi hlan oṣiọ lẹ tọn dali. Tenu núdùdù egbésọ-egbésọ tọn de matin, kavi awhadoylọ onọ Jiwheyẹwhe tọn, kavi nado bẹ́ viyọnnu lẹ do padido de glọ na yé ma nado dàsú, enẹ matin gba. Ohógbè alọpãlọpa lẹ tin to nukọn ṣie kaka jẹ gbèdidè papa tọn he yè ma sọgan sẹtẹnna de ji to owhè fọtọ́n fẹnẹ kande gban (1870 mẹ), ehe go mí na wá dọhó do. Gbèdidè papa tọn nẹ, sọlé nukundiọsọ ẹ tin dó, yè dọ jẹ yéwlọsu lẹ ṣẹnṣẹn, núyọ́nẹntọ kande-gbàn (79) otò Jaman tọn lẹ tọn diọnukunsọ bọ omẹ kòatọ́n (25) gê wẹ sọgbè hẹ ẹ. Podọ to owhè fọtọ́n fẹnẹ kantọn gbantọ (1950) mẹ, yè degbè zédai de tọn dọ, Malia gbọn agbasa mẹ yì olọn mẹ. Onú nẹlẹ ma tindo dòdónu Biblu mẹ tọn de gba. Nado dọ, yé jẹagọdo Ohó Jiwheyẹwhe tọn. Yè wlán ẹn dọ, “Mẹde ma hẹ aga yì olọn, adavo mẹhe jẹte sọn olọn, yè dọ Ovi gbẹtọ tọn” (JOHANU 3:13).

Yè dóna tunmẹ gbèdidè papa lẹ tọn di agọjẹdo-Klistigotọ, na yé jẹagọdo gbèdidè Klisti tọn lẹ go. To opli Kọnsil Efesu tọn mẹ (to owhè fowe-gbàn-nukun-dopotọ mẹ, to okú Klisti tọn godo), yè dègbè dọ Malia wẹ Onọ Jiwheyẹwhe tọn. Sọn finẹ yì, oyín alọpãlọpa devo lẹ sọ yín niná Malia di, Ahọsi olọn tọn, Whẹyídọtọ, Whẹ̀gbọtọ, Onọ jomiọnnọ, Onọ agùn tọn, Onọ alọgọtọ, podọ mẹhe gbàtana odàn, po onú he pò lẹpo po. Susu to oyín nẹlẹ mẹ he yè nọ zán na Klisti yín niná podọ zinzán hlan Malia. Enẹwutu wẹ gbèdidè helẹ pó do yín agọjẹdo-Klistigotọ. Jesu yín Ahọlu, Ewọ wẹ Whẹ̀gbọtọ, Whẹyídọtọ, podọ Ewọ Kẹdẹ wẹ Mẹhe gbàtana odàn lọ. Eyín Malia wẹ wà onú helẹ pó, bo sọ yín oyín helẹ pó, fitẹ wẹ mí na zé Klisti do, podọ etẹ wẹ É ko wà?

Núvọjladotọ he yè ylọ dọ, Matẹn Lutẹ ko dọhó dogbọn opli agùn tọn podọ hógbè he yè dọ gbọn papa lẹ dali to opli he yè basi, to otò Leisistagi tọn mẹ to Wọmis to azán fọtọn-nukun-atọ̀ntọ, osùn ẹnẹtọ tọn mẹ, to owhè fọtọ́n fowe kantọn nukun dopotọ(1521) mẹ. Yè wlán ohógbè etọn do otànhó agùn tọn mẹ, to owé winwlán he yín F. Haus, Vater der Christenheit, pg. 147 mẹ, dọ: “Na yẹn ma dóyise na papa kavi opli de, kẹdẹdilé e yín nugbo dọ, whelẹponu wẹ yé tin to núṣiwà mẹ bo sọ mọ yéde lẹ to ohógbè he jẹagọ lẹ mẹ. Mọwẹ hlan yẹn lọsu ga, eyín yẹn ma gbawhàn gbọn kunnudidè Owé Wiwé lẹ tọn dali po owhẹ̀jijọ he wá hinhọ́nnu lẹ po, bé yẹn ma yín awhàngbatọ gbọn kunnudidè Owé Wiwé he yẹn dlẹn alọ do lẹ tọn dali gba, bo sọ yín ogàntọ to Ohó Jiwheyẹwhe tọn tọn. Yẹn ma sọgan dọ̀n dé do godo, yẹn ma sọ sọgan gba, nado wànú jẹagọdo linlẹn ṣie ma yín núhe sọgbe de kavi yín alènọ de gba. Enẹwutu, gọalọna mi Jiwheyẹwhe. Niṣẹ!” Otànhó dohia mí lé papa lẹ yín aijẹtọ dó. To otànhó winwlán he yè wlán to owé E. Rosenow, Widerdie Pfaffenherrschaft, vol. 1, pg. 42 mẹ, dọ, “Kaka jẹ vivọnu awhànfúnfún owhè gbàn (30) tọn, papa fọde-kande-atọ́n (245) ko tin; to yé mẹ wẹ papa kò-nukun-ẹnẹ (24) jẹagọdo papa lẹ, podọ yè sọ yise to ohó he masọgbe mẹ bo dọ dọmọ, ehe wẹ otànhó nugbo de, papa–yọnnu dopo. Papa fọtọn-nukun-ẹnẹ (19) wẹ ko tọn sọ́n otò Lomu tọn mẹ, gbàntọ́n (35) wẹ ko dugàn to otò Itali tọn godo, ṣinatọ̀n (8) ma dùgán dẹ̀n hú osùn dopo, podọ kande (40) dùgán hú owhè dopo, mọ kò-nukun-awe (22) sọ dùgán hú owhè awe, podọ kande-wiẹnẹ (54) dùgán hú owhè atọ́n, mọwẹ kande-fọtọn-nukun-awe (57) sọ dùgán hú owhè ao, podọ kande-widopo (51) dùgán hú owhè fọtọn (15), mọwẹ fọtọn-nukun-atọ̀n (18) dùgán hú owhè kò (20), podọ papa ao (10) kẹdẹ wẹ dùgán hú owhè kò (20). Sọn papa fọde-kande-atọ́n (245) lẹ lọ mẹ wẹ yè dègbè nado yí huhlọn sọn gbàn-nukun-dopo (31) he yise jẹagọdo zédai yetọn lẹ go si. To ṣẹnṣẹn papa kande-kò-nukun-ẹnẹ (64) he sọgbe hẹ osẹ́n yetọn lẹ, yín hùhù gbọn huhlọn dali, fọtọn-nukun-atọ̀n (18) wẹ yín hùhù gbọn núdonamẹ dali, podọ ẹnẹ (4) yín hùhù gbọn kọslonamẹ dali, podọ wiatọ̀n (13) kú matin tukla.”

To Lomu, yè dọ Vatikan lẹn dọ, yé tindo aṣẹpipa aihọn lọ blébú tọn he Ohó Jiwheyẹwhe tọn ma whẹ̀sùna gba. Ehe wẹ aṣẹpipa lọ, yè dọ tewugã he to yé dohia di yẹwhenọ wiwé lẹ. Podọ otánhó he dọ, dọmọ, Pita ko sọawúhia to otò Lomu tọn mẹ, bo sọ yín biṣọpu to finẹ na owhè kò yín, núhe ma sọgbe de, ehe yè zédai gbọn agùn Lomunu Katoliki tọn dali nado sùwhẹ̀na ede. Otànhódọtọ lẹ dọhó do dawe he yè nọ ylọ Simon Magus kẹdẹ ji, mẹhe wlán onú dọ̀nmẹ daho de do oplihọ̀ Lomunu lẹ tọn go, na majiki Lomunu lẹ tọn he yé do nọ klọ gbẹtọ lẹ. Nugbo yè dọhó hézéhézé do devizọ́nwiwà Paul po Pita tọn po go. Mayise de ma tin to enẹ lẹ mẹ gba. Eyín Pita ko tọ́nwhẹn yì otò Lomu tọn mẹ, mí na ko mọ kàndai nújijọ he jọ to finẹ lẹ tọn to Biblu mẹ.

Kẹdẹdi Owé GALATIA 2:9 tọn, Pita po Jakọbu po, po Johanu po ná alọ kọ̀ndopọ́ tọn Paul po Balnabas po, bo sọ yígbèna dọ Paul po Balnabas po nido wàdevizọ́n hlan akọta lẹ, to whenuena Pita po Jakọbu po, po Johanu na to devizọ́nwà hlan Jù lẹ. Paul wlán owé lẹ hlan yisenọ Lomunu tọn lẹ, to vivọnu é dọnudo gbẹtọ kò-atọ́n-nukun-awe (27) bo hia oyín yetọn lẹ; ehe mẹ oyín Pita tọn matin te. Podọ to owé winwlán susu he Paul wlán hlan agùn Lomunu lẹ tọn mẹ, oyín Pita tọn dopo ma yín mimọ to yé mẹ gba. Eyín mẹde doayi ohó Jiwheyẹwhe tọn go, bo sọ klán ẹn sọn nukọn yìyì agùn tọn lẹ go, e na yín yinyọnẹn hézéhézé dọ, nuplọnmẹ agùn Lomunu lẹ tọn ma sọgan nọte to Owé Wiwé lẹ nukọn gba. Aṣẹpipa mẹde titi tọn he yín papa lẹ tọn matin to Owé Wiwé lẹ mẹ gba. To otànhó agùn tọn lẹ po mẹ, e ma yín winwlàn dai dọ papa de yín yiylọ gbọn Oklunọ dali to whedepopenu gba, kavi tindo dọpọ́n Oklunọ tọn depope gba. To alọ devo mẹ, e yín yinyọnẹn gbangba dọ papa lẹ yín dide gbọn plidopọ agùngán lẹ tọn dali.

Kẹdẹdilé mí ko mọ dó wáyì to anádemẹhó he mẹ, agùn Lomunu Katoliki tọn ko bẹ́ sọn owhè fọtọ́n-núọtọ̀n (1,600) he wáyì lẹ mẹ, e ma yín sọn owhè fọtọ́n donu awe he wáyì lẹ mẹ gba. Enẹwutu, e ma yín núpaṣa dọ, oplọ́n kavi wiwà agùn Lomunu Katoliki tọn lẹ depope ma sọgbè hẹ Agùn nugbo tọn lọ gba. Ohógbè dopolọ yín zinzán dolé, “baptẹm”, “tenu núdùdù Oklunọ tọn”, “lẹnvọjọ”, po onú he pò lẹpo po, ṣigba agùn Lomunu Katoliki tọn dọhó gbọnvo bo zán wiwà he gbọnvo patapata do Agùn nugbo lọ go.

Fidepope matin to Owé Wiwé lẹ mẹ he yè dọhó Papa tọn, kavi mẹbọdo Pita go tọn, kavi vikali Klisti tọn, kavi mẹbọdo apọsteli go tọn de gba. Owéfọ Biblu mẹ tọn delẹ yín zinzán po huhlọn po nado sùwhẹ̀na azọ́n yetọn titi he yé zédai, bo nọ hia Ohó he Jesu dọ to Owé MATIU 16:18 tọn mẹ, dọ, “Podọ yẹn sọ dọ hlan we ga, dọ, hiẹ wẹ Pita (petros), podọ osé (petra) he ji yẹn na dó agùn ṣie do; huhlọn họ̀ngbo kútòmẹ tọn lẹpo ma na pé e go.” Oklunọ ma dọ hlan Pita, dọ, “… hiẹ ji wẹ yẹn na dó agùn ṣie do gba”, ṣigba yèdọ, “… do osé he ji”. Ohógo “petros” wẹ yín osé, ṣigba agùn lọ dóna yín didóai do osé (petra) dopo lọ ji.

Eyín mẹdepope jlo nado pọ́n ohógo he to ogbè Glẹki tọn mẹ to Alẹ̀nù Hóhó po Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ, “osé” yín yiylọ dọ “petra”. Nawẹ Oklunọ olọn tọn sọgan dó Agùn Etọn do gbẹtọ ji dó, eyín omẹ lọ tlẹ yín yẹwhegán daho de kavi apọsteli de? E ma sọgan yín mọ gba. Pita yín osé (petro) he yè sọgan whàn de, ṣigba e ma yín osé “petra” he yè ma sọgan whàn gba. To afọ atọ́n godo na hógbè he lọ, Oklunọ lẹ́ pannukọn Pita bo dọ hlan ẹn to ohó helẹ mẹ dọ, “… tọ́nsọn godo ṣie, Satani: zannu agbali wẹ hiẹ hlan mi: na hiẹ ma hà onú he yín Jiwheyẹwhe tọn gba, adavo onú gbẹtọ tọn lẹ” (MATIU 16:23).

Pita tindo núdohiamẹ mẹhe Klisti yín tọn podọ do núdohiamẹ Jesu Klisti tọn he lọ ji, wẹ Agùn lọ yín didóai do. Mí dóna hia afọ 17 lọ whẹpo do dọhó do afọ 18 lọ ji. “Jesu sọ gblọn bo dọ hlan ẹn dọ, Donanọ wẹ hiẹ Simọni Bal-Jona: na agbasalan po ohùn po ma wẹ ko dè e hia hlan we gba, adavo Otọ́ ṣie he tin to olọn mẹ” (MATIU 16:17). Kọ̀ndopọ́ lọ to ofi to didohia hézéhézé dọ, Pita ko tindo núdohiamẹ mẹhe Jesu Klisti yín tọn. Ohó dopolọ yín didọ to afọ 16 mẹ, dọ: “Simọni Pita gblọn bo dọmọ, Hiẹ wẹ Klisti lọ, Ovi Jiwheyẹwhe Ogbẹ̀nọ tọn” (MATIU 16:16). Jẹnukọnna ohógbè nẹ, Oklunọ kànbiọ dogbọn linlẹn vòvo devo lẹ tọn dali to whenuena É kànbiọ, dọmọ: “… Ṣigba mẹnu wẹ mìlẹ dọ yẹn yín?” Gblọndo lọ yín núdohiamẹ wiwé, podọ do núdohiamẹ lọ ji wẹ Agùn Alẹ̀nù Yọ́yọ́ Jesu Klisti tọn yín didóai do.

Afọ 19 lọ yín domọna jẹagọ̀ bo sọ yín tùntùnmẹ jẹagọ̀, dọ: “Yẹn nasọ ná ṣavi ahọludu olọn tọn lẹ tọn we.” Dogbọn onú he kàn ṣavi ahọludu olọn tọn lẹ tọn dali, Johanu Baptisti ṣẹ̀ yẹwhehódọ, “… dọmọ, Mì lẹnvọjọ: na ahọludu olọn tọn sẹpọ́” (MATIU 3:2). Oklunọ mítọn Lọsu ṣẹ̀ devizọ́n Etọn po ohógbè dopolọ po, dọmọ, “Sọn whenẹnu wẹ Jesu ko ṣẹ̀ yẹwhehódọ, dọmọ, Mì lẹnvọjọ: na ahọludu olọn tọn sẹpọ́” (MATIU 4:17). To Owé LUKU 16:16 tọn mẹ, yè do kọ̀ndopọ́ lọ hia mí, dọ, “Osẹ́n po yẹwhegán lẹ po tin kaka jẹ Johanu whenu; sọn ojlẹ nẹ mẹ gbọn wẹ yè to yẹwhehó ahọludu Jiwheyẹwhe tọn tọn dọ…”

To azán Pẹntikọsti tọn gbè, Yisenọ tintan lẹ biọ ahọludu Jiwheyẹwhe tọn mẹ, bo sọ tindo jlọjẹ hú Johanu Baptisti lọsu, mẹhe dọyẹwhehó Ahọludu olọn tọn he. Enẹwutu wẹ Oklunọ mítọn dọ, dọmọ, “Nugbo wẹ yẹn dọ hlan mì, To yé he yè ji sọn yọnnu mẹ lẹ mẹ, mẹde ma fọ́n he klohú Johanu Baptist: ṣigba mẹhe whègbahú to ahọludu olọn tọn mẹ klohú i. Sọn Johanu Baptisti whenu kaka jẹ dinvie, adingbandido wẹ yé do to ahọludu olọn tọn zan, adingbandotọ lẹ sọ yí huhlọn do yí i” (MATIU 11:11-12). Apọsteli Pita ko mọ aṣẹpipa wiwé de yí, ehe é zán kẹdẹdi họ̀nhungán Ahọludu Olọn tọn lẹ to alọ nugbo de mẹ. Ewọ wẹ ná gbèdide nugbo lẹ lọ hlan Agùn Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ tọn to bibẹ́nu.

Apajlẹ ṣavi lẹ lọ tọn bọawu titegbe nado mọdona. Mẹdepope he tindo ṣavi ohọ̀ de tọn sọgan biọ e mẹ, mẹhe tindo ṣavi mọto de tọn wẹ sọgan kùn mọto lọ, podọ mẹdepope he tindo ṣavi Ahọludu olọn tọn lẹ tindo jlọjlẹ na Ahọludu he, bo sọgan tún núhe yè ko blá lẹ, bo sọ sọgan hùn núwhiwhla lẹ do nùvo. Gbọn huhlọn oylọ wiwé tọn po tùntùn do devizọ́n lọ mẹ po tọn dali, núplọ́nmẹ Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ tọn he yè blá na ojlẹ jọmiọn tọn pete ko yín zizédai na agùn bọ yè ma sọ sọgan diọ adà na gbèdé. Oklunọ dowhẹ̀ nukọntọ gbigbọnọ he tin to azán Etọn mẹ lẹ dogbọn ṣavi lẹ tọn dali dọ, “Dindọn hlan mì, osẹ́nnọ lẹ! Na mìwlẹ ko yí họ̀nhùngàn núyọ́nẹn tọn: mìwlọsu ma biọ họ̀mẹ, yé he sọ to na biọ họ̀mẹ lẹ, mì ginglọn” (LUKU 11:52). Bé e sọgan yín dọ, mí mọ mídelẹ to ninọ̀mẹ gbigbọnọ dopolọ tọn mẹ to egbé?

Ohó he Jesu dọ to kọ̀ndopọ́ he mẹ to whenuena É ylọ oyín Pita tọn yín domọna jẹagọ̀, bo sọ yín tùntùnmẹ jẹagọ̀, dọ, “… núdepope hiẹ na bla to aigba ji na yín bibla to olọn mẹ: podọ núdepope hiẹ na tún to aigba ji, na yín túntún to olọn mẹ” (MATIU 16:19). Etẹwẹ ehe yín? Núdepope he apọsteli Pita gbọn gbọdemẹ Gbigbọ Wiwé tọn dali dọ, dóna yín ṣiṣẹ̀ dẹnsọlé Agùn lọ gbẹ́sọ to aigba ji dó. Lẹnvọjọ, baptẹm osìnmẹ tọn po baptẹm Gbigbọ Wiwé tọn po, ehelẹ pó yín wiwà gbọn pinplán Jiwheyẹwhe tọn dali, enẹwutu wẹ e do yín alọkẹyí to olọn mẹ kẹdẹdilé e te to aigba ji dó. Ehe wẹ tadena nugbo họ̀nhùngàn lẹ lọ tọn.

Aṣẹpipa wiwé lọ ma nọte to Pita kẹdẹ ji gba, mẹhe dọhó do onú he yè dóna plọ́nmẹ bo sọ wà to ojlẹ vọji Agùn Alẹ̀nù Yọ́yọ́ mẹ tọn ji. Ṣigba aṣẹpipa dopolọ yín didóai to Agùn lọ blébu mẹ. Nugbo lọ yín didohia matin mayise to Owé MATIU 18:18 tọn mẹ, ofi he yè zán ohógbè he to susu mẹ te, dọ, “Nugbo wẹ yẹn dọ hlan mì, Onú lẹ depope he mì na bla to aihọn mẹ, na yín bibla to olọn mẹ: podọ onú depope he mì nasọ tún to aihọn mẹ, nasọ yín túntún to olọn mẹ.” E yín mimọ hézéhézé dọ aṣẹpipa dopolọ he yín niná dawe ojlẹ tintan mẹ tọn, nado zédai núplọ́nmẹ lẹ po wiwà he bla do yé go lẹpo po, ko yín niná hlan Agùn lọ blébú ga, na Agùn lọ dóna plọ́nmẹ bo sọ wà dolé yè ko zédai do. Kẹdẹdilé e yín mimọ dó to kọ̀ndopọ́ mẹ, núhe kàn yisenọ dopodopo sọ tin to finẹ ga. Eyín mẹde tin bo ma do ayi onú he Agùn magbè nado wà kẹdẹdilé Ohó lọ dọ dó, omẹ dopolọ wẹ yè na hia di mayisenọ de. Aṣẹpipa wiwé he lọ ma tin hlan omẹ dopo gba, ṣigba e yín aṣẹpipa Ohó Ewlọsu tọn hlan Agùn lọ blébu. Enẹwutu, e ma dóna yín zinzán di e sọgan yín dọ, ṣigba e dóna yín zinzán to gbèsisọ pipé de mẹ po Owé Wiwé lẹ po. Afọ he bọdego to didohia hézéhézé lé yè wà dó to odẹ̀hiho mẹ, dọ, “Yẹn sọ vọ́ dọ hlan mì, dọmọ, Eyín omẹ awe sọn mì mẹ na dogbèpọ́ to aihọn mẹ gbọn núdepope he yé na kànbiọ tọn dali, e na yín wiwà na yé sọn Otọ́ ṣie he tin to olọn mẹ de” (MATIU 18:19).

Nukunnumọjẹnúgo de dóna yín niná dogbọn Owé JOHANU 20:21-23 tọn dali. To owéfọ he mẹ, Oklunọ dọhó hlan apọsteli lẹ, “Enẹwutu Jesu sọ vọ́ dọ hlan yé, dọ, Jijọho ni tin hlan mì; Lé Otọ́ do mi hlan, yèdọ mọ wẹ yẹn do mì hlan do. Podọ whenuena é dọ ehe, é gbọ́ do yé ji, bo dọ hlan yé, dọ, Mì yí Gbigbọ Wiwé; ylando mẹdepope tọn lẹ mì jona, yé yín jijo hlan yé; ylando mẹdepepe tọn lẹ mì hẹndote, yé yín hinhẹ̀ndote.” Owéfọ he lọ yín domọna jẹagọ̀ mlẹnmlẹn gbọn agùn Lomunu Katoliki tọn dali, bo sọ yín zinzán jẹagọ̀do Owé Wiwé lẹ. Gbẹtọ de matin to aigba ji he tindo núde nado wà po jona ylando po gba. Ṣigba ylando lẹ nọ yín jijo gbọn Jiwheyẹwhe kẹdẹ dali. Gbọn yẹwhehódidọ wẹndagbe lọ tọn dali, yé mẹhe yise to Klisti mẹ lẹ bo sọ tin to azọ́nwàdotana fligọ̀ tọn mẹ, kẹalọyí jona ylando sọn Jiwheyẹwhe de. E wá hinhọ́nnu dọ, mẹdepope ma sọgan jona ylando ewlọsu tọn kavi mẹdevo de tọn gba. Owé Wiwé dọ, dọmọ: “Podọ na yẹwhehó ovọjọ po odèsẹ̀ ylando lẹ tọn po ni yín didọ to oyín etọn mẹ hlan akọta lẹpo…” (LUKU 24:47). “Podọ mìwlẹ, mẹhe ko kú to ylando mìtọn lẹ mẹ po owhẹmagbo agbasalan mìtọn tọn po mẹ, wẹ yè sọ diọzùn ogbẹ̀nọ dopọ́ hẹ ẹ ga, bo sọ jo ylankan mìtọn lẹpo na mì” (KOLOSINU 2:13).

Etẹwẹ otadena gbèdide he yè zán hlan omẹ susu to ofi he tọn yín, dọ, “Ylando mẹdepope tọn lẹ mì jona, yé yín jijo hlan yé…” (JOHANU 20:23)? Mẹnu lẹ wẹ gbèdide lọ tin hlan, podọ to kọ̀ndopọ́ tẹ mẹ? To okú Etọn godo, Oklunọ mítọn dọ hlan apọsteli lẹ, mẹhe Ewlọsu ylọ na Ede na yé nido dọyẹwhehó wẹndagbe tọn lọ. To kọ̀ndopọ́ he mẹ, Jesu dlẹnalọdó ylando he yè wà jẹagọ̀do mẹde, mẹhe yè dè nado dọyẹwhehó wẹndagbe tọn lọ. Whenuena Oklunọ mítọn to yẹwhehódọ, omẹ susu tin to finẹ he wàylan do É, na yé ylọ devizọ́n huhlọnnọ lọ dọ Bezebul. Enẹgodo wẹ É zán ohógbè helẹ, dọmọ, “Enẹwutu wẹ yẹn dọ hlan mì, dọ, ylando depope po nùzinzán lẹpo po wẹ yè na jona gbẹtọ: ṣigba nùzinzán do Gbigbọ Wiwé go, yè ma to na jona gba. Mẹdepope he dọhó do Ovi gbẹtọ tọn go, yè na jona ẹn, ṣigba mẹdepope he dọhó do Gbigbọ Wiwé go, yè ma na jona ẹn to aihọn he mẹ, podọ to aihọn he ja mẹ” (MATIU 12:31-32). Mẹdepope he wàylan do yé omẹ Jiwheyẹwhe tọn he yè ylọ bo sọ ná aṣẹ nado dọyẹwhehó kẹdẹdi oylọ wiwé lọ sọn azán Pẹntikọsti tọn gbè, tin to owù whẹ̀dida tọn mẹ. 

Eyín omẹ depepe zánnù do omẹ dohlan Jiwheyẹwhe tọn go, bo dohomẹkẹ̀n bo sọ dlánzannu do é, to whenẹnu omẹ Jiwheyẹwhe tọn lọ sọgan joylando etọn lẹ hlan ẹn. Jesu lọsu ná mí pọ́ndego dagbe de, gbọn jonaylando mọhunkọ lẹ tọn dali, dọmọ: “ Jesu sọ dọmọ, Otọ́, jona yé; na yé ma yọ́n onú he yé to wiwà gba.” (LUKU 23:34). Whenuena yè to zannudlándo Stefani é hodo apajlẹ mẹplọ́ntọ etọn tọn, dọmọ, “É to Jiwheyẹwhe ylọ, bo to didọmọ, Jesu Oklunọ, yí gbigbọ ṣie. É sọ jẹklo, bo yí ogbè lélé de do dawhá dọ, Oklunọ, a lẹn ylando he do okọ̀ na yé blo…” (OWALỌ 7:59-60). Eyín mẹde ma wàylan do omẹ Jiwheyẹwhe tọn go, ṣigba bo jẹagọ̀ do azọ́n Gbigbọ Wiwé tọn dogbọn núniná Gbigbọ tọn lẹ dali, he to azọ́nwà bo sọ yín nùzándogona, enẹ yín ylando he ma sọgan yín jijo gba, ehe yè ko hẹn dote. Omẹ Jiwheyẹwhe tọn sọgan jona omẹ he wàylan do é lẹ, ṣigba e ma yín yé mẹhe wàylan do Gbigbọ Wiwé go lẹ gba. To odẹ̀ Oklunọ tọn mẹ, yè plọ́n mí dolé, dọ, “Bo jo ahọ́ mítọn lẹ na mí, dilé mí ko jona ahọ́tọnọ mítọn lẹ dó” (MATIU 6:12). “Whenuena mì sọ nọte to dẹ̀ho, mì nọ jonamẹ, eyín mì dó núde do mẹdepope go: na Otọ́ mìtọn he tin to olọn mẹ nido jona ylando mìtọn lẹ na mì ga” (MALKU 11:25). Eyín omẹde wàylan jẹagọ̀do kọmẹnu etọn, yèdọ yín e tlẹ yín whla kande-gbàn donu ṣinawe, yé dóna nọ jona yénọzo lẹ (MATIU 18:21-35).

Enẹwutu, eyín mẹde zannù do devi Jiwheyẹwhe tọn go, é sọgan yín jijona. E sọgan wá jọ, dọ to whenuena Gbigbọ Wiwé to azọ́nwà gbọn devi etọn de mẹ, bọ mẹde zannù do núdepope he Gbigbọ wà go gbọn ewọ dali go, bé whenẹnu omẹ lọ ma mọdona mẹhe Jiwheyẹwhe yí do basi núzinzán de, ṣigba bo zannù do Gbigbọ Wiwé go. To alọ mọtọnhunkọ mẹ, omẹ lọ yín owhẹ̀hutọ to Jiwheyẹwhe nukọn na é wàylando he yè ma sọgan jona jẹagọ do Gbigbọ Wiwé go wutu. Ehe ma sọgan yín jijo gbèdé, enẹ lọ sọ wẹ ylando okú tọn – kinklán madopòdo sọn Jiwheyẹwhe go. To nugbo de mẹ, gbẹtọ lẹpo wẹ huwhẹ̀ to Jiwheyẹwhe nukọn, bo sọ mọ jona ylando yí sọn Ede, yèdọ Omẹ dopo gê he sọgan jona. “Mẹhe jo ylando towe lẹpo na we; mẹhe hẹn azọ̀n towe lẹpo gbọ” (PSALM 103:3). “Donanọ wẹ yé ylanwà mẹhe tọn yè jona lẹ, ylando omẹ he tọn yè súnúdo lẹ. Donanọ wẹ dawe lọ, mẹhe Oklunọ ma na hia ylando hlan” (LOMUNU 4:7-8).

Núyiwà agùn Lomunu Katoliki tọn tọn, nado dọ nugbo etọn, e jẹagọ̀do Owé Wiwé. Katoliki plọ́nmẹ dọ ylando ogbẹ̀ whenu tọn lẹpo yín jijo, podọ sọn jiji whenu jẹ okúzángbè, whlẹngan yín niná; ṣigba to okú godo agùn Lomunu Katoliki tọn nọ dọ hlan mẹhe to avivi na oṣiọ lẹ lọ dọ: sọlé na oṣiọ lọ ko mọ klandowiwé godo tọn yí to ogbẹ̀ whenu etọn dó, é ma hẹjiyì aga to okú whenu etọn gba ṣigba bo biọ lẹ̀wézòmẹ. Finẹ wẹ é nasọ mọ klandowiwé yí te sọn ylando wiwà ogbẹ̀ whenu etọn lẹ tọn lẹ mẹ ṣogan é ko mọ jonaylando etọn whelẹponu tọn yí. Oplọ́n jẹagọ̀ tẹwẹ ehe yín? Nado dọ, núde matin he yè nọ ylọ dọ lẹ̀wézòmẹ gba, podọ didóai kẹdẹdi núplọ́nmẹ po zédai susu devo lẹpo po.

Núvọjladotọ otò Suzi tọn he yè nọ ylọ dọ, Uldliṣi Zingli wlán to owé winwlán etọn he yín Zwingli, Der Theologe, II part, pg 193-194 tọn mẹ, dọ, “Enẹwutu, lẹ̀wézòmẹ yín yiylọ dọ, miyọn oklọ tọn nado bẹ́ ylando sẹ̀, ṣigba bo ma sọgan yín mimọ to ofi depope to Ohó Jiweyẹwhe tọn mẹ gba. Nawẹ e bọawudo na mí nido sọgan nọ̀ núlulu mẹ bo yí lalo nẹ sè dó, ehe jẹagọ̀ podọ ohógbè mayise tọn? Dinvie mí omẹ pó mọ dọ, omẹ dopolọ he yíwhẹ̀do lẹ̀wézòmẹ ji, bo sọ plọ́n mí lé mí na nọ ṣi miyọn lẹ̀wézòmẹ tọn dó, yé sọ to yédelẹ dohia to alọnu-alọnu di miyọn ṣitọ lẹ. Yé nọ dọ, dọmọ, ‘mì dóna súakuẹ, na miyọn lọ nido yawu ṣi, eyín yé mẹhe nọ yí akuẹ lẹ lọ yí zinzin do ná tenu núdùdù mẹ, bo sọ dọ, dọmọ, mì hodẹ̀ bo jihàn lẹ.’ Mọwẹ yé nọ basi tenu núdùdù lẹ dó, bo nọ dlẹnalọ yetọn na akuẹ.”

Sọn whenu awúsọhiamẹ agùn Lomunu he lọ tọn, onú yọ́yọ́ susu po onújonọ susu po wẹ yín didóai, bo yín pinplọ́n bo sọ yín didọ taidi zédai he matindo núdepope nado wà po agùn nugbo lọ po gba. Yisenọ nugbo lọ tọn lẹ ma mọdona núdepope dogbọn vẹla, kavi tulàye (he yín núwhẹnwhan), kavi osìn donanọ de tọn dali gba. Mọdopolọ wẹ dogbọn sinsẹ̀n bibasi hlan oṣiọ lẹ tọn dali. Tenu núdùdù egbésọ-egbésọ tọn de matin, kavi awhadoylọ onọ Jiwheyẹwhe tọn, kavi nado bẹ́ viyọnnu lẹ do padido de glọ na yé ma nado dàsú, enẹ matin gba. Ohógbè alọpãlọpa lẹ tin to nukọn ṣie kaka jẹ gbèdidè papa tọn he yè ma sọgan sẹtẹnna de ji to owhè fọtọ́n fẹnẹ kande gban (1870 mẹ), ehe go mí na wá dọhó do. Gbèdidè papa tọn nẹ, sọlé nukundiọsọ ẹ tin dó, yè dọ jẹ yéwlọsu lẹ ṣẹnṣẹn, núyọ́nẹntọ kande-gbàn (79) otò Jaman tọn lẹ tọn diọnukunsọ bọ omẹ kòatọ́n (25) gê wẹ sọgbè hẹ ẹ. Podọ to owhè fọtọ́n fẹnẹ kantọn gbantọ (1950) mẹ, yè degbè zédai de tọn dọ, Malia gbọn agbasa mẹ yì olọn mẹ. Onú nẹlẹ ma tindo dòdónu Biblu mẹ tọn de gba. Nado dọ, yé jẹagọdo Ohó Jiwheyẹwhe tọn. Yè wlán ẹn dọ, “Mẹde ma hẹ aga yì olọn, adavo mẹhe jẹte sọn olọn, yè dọ Ovi gbẹtọ tọn” (JOHANU 3:13).

Yè dóna tunmẹ gbèdidè papa lẹ tọn di agọjẹdo-Klistigotọ, na yé jẹagọdo gbèdidè Klisti tọn lẹ go. To opli Kọnsil Efesu tọn mẹ (to owhè fowe-gbàn-nukun-dopotọ mẹ, to okú Klisti tọn godo), yè dègbè dọ Malia wẹ Onọ Jiwheyẹwhe tọn. Sọn finẹ yì, oyín alọpãlọpa devo lẹ sọ yín niná Malia di, Ahọsi olọn tọn, Whẹyídọtọ, Whẹ̀gbọtọ, Onọ jomiọnnọ, Onọ agùn tọn, Onọ alọgọtọ, podọ mẹhe gbàtana odàn, po onú he pò lẹpo po. Susu to oyín nẹlẹ mẹ he yè nọ zán na Klisti yín niná podọ zinzán hlan Malia. Enẹwutu wẹ gbèdidè helẹ pó do yín agọjẹdo-Klistigotọ. Jesu yín Ahọlu, Ewọ wẹ Whẹ̀gbọtọ, Whẹyídọtọ, podọ Ewọ Kẹdẹ wẹ Mẹhe gbàtana odàn lọ. Eyín Malia wẹ wà onú helẹ pó, bo sọ yín oyín helẹ pó, fitẹ wẹ mí na zé Klisti do, podọ etẹ wẹ É ko wà?

Núvọjladotọ he yè ylọ dọ, Matẹn Lutẹ ko dọhó dogbọn opli agùn tọn podọ hógbè he yè dọ gbọn papa lẹ dali to opli he yè basi, to otò Leisistagi tọn mẹ to Wọmis to azán fọtọn-nukun-atọ̀ntọ, osùn ẹnẹtọ tọn mẹ, to owhè fọtọ́n fowe kantọn nukun dopotọ(1521) mẹ. Yè wlán ohógbè etọn do otànhó agùn tọn mẹ, to owé winwlán he yín F. Haus, Vater der Christenheit, pg. 147 mẹ, dọ: “Na yẹn ma dóyise na papa kavi opli de, kẹdẹdilé e yín nugbo dọ, whelẹponu wẹ yé tin to núṣiwà mẹ bo sọ mọ yéde lẹ to ohógbè he jẹagọ lẹ mẹ. Mọwẹ hlan yẹn lọsu ga, eyín yẹn ma gbawhàn gbọn kunnudidè Owé Wiwé lẹ tọn dali po owhẹ̀jijọ he wá hinhọ́nnu lẹ po, bé yẹn ma yín awhàngbatọ gbọn kunnudidè Owé Wiwé he yẹn dlẹn alọ do lẹ tọn dali gba, bo sọ yín ogàntọ to Ohó Jiwheyẹwhe tọn tọn. Yẹn ma sọgan dọ̀n dé do godo, yẹn ma sọ sọgan gba, nado wànú jẹagọdo linlẹn ṣie ma yín núhe sọgbe de kavi yín alènọ de gba. Enẹwutu, gọalọna mi Jiwheyẹwhe. Niṣẹ!” Otànhó dohia mí lé papa lẹ yín aijẹtọ dó. To otànhó winwlán he yè wlán to owé E. Rosenow, Widerdie Pfaffenherrschaft, vol. 1, pg. 42 mẹ, dọ, “Kaka jẹ vivọnu awhànfúnfún owhè gbàn (30) tọn, papa fọde-kande-atọ́n (245) ko tin; to yé mẹ wẹ papa kò-nukun-ẹnẹ (24) jẹagọdo papa lẹ, podọ yè sọ yise to ohó he masọgbe mẹ bo dọ dọmọ, ehe wẹ otànhó nugbo de, papa–yọnnu dopo. Papa fọtọn-nukun-ẹnẹ (19) wẹ ko tọn sọ́n otò Lomu tọn mẹ, gbàntọ́n (35) wẹ ko dugàn to otò Itali tọn godo, ṣinatọ̀n (8) ma dùgán dẹ̀n hú osùn dopo, podọ kande (40) dùgán hú owhè dopo, mọ kò-nukun-awe (22) sọ dùgán hú owhè awe, podọ kande-wiẹnẹ (54) dùgán hú owhè atọ́n, mọwẹ kande-fọtọn-nukun-awe (57) sọ dùgán hú owhè ao, podọ kande-widopo (51) dùgán hú owhè fọtọn (15), mọwẹ fọtọn-nukun-atọ̀n (18) dùgán hú owhè kò (20), podọ papa ao (10) kẹdẹ wẹ dùgán hú owhè kò (20). Sọn papa fọde-kande-atọ́n (245) lẹ lọ mẹ wẹ yè dègbè nado yí huhlọn sọn gbàn-nukun-dopo (31) he yise jẹagọdo zédai yetọn lẹ go si. To ṣẹnṣẹn papa kande-kò-nukun-ẹnẹ (64) he sọgbe hẹ osẹ́n yetọn lẹ, yín hùhù gbọn huhlọn dali, fọtọn-nukun-atọ̀n (18) wẹ yín hùhù gbọn núdonamẹ dali, podọ ẹnẹ (4) yín hùhù gbọn kọslonamẹ dali, podọ wiatọ̀n (13) kú matin tukla.”

To Lomu, yè dọ Vatikan lẹn dọ, yé tindo aṣẹpipa aihọn lọ blébú tọn he Ohó Jiwheyẹwhe tọn ma whẹ̀sùna gba. Ehe wẹ aṣẹpipa lọ, yè dọ tewugã he to yé dohia di yẹwhenọ wiwé lẹ. Podọ otánhó he dọ, dọmọ, Pita ko sọawúhia to otò Lomu tọn mẹ, bo sọ yín biṣọpu to finẹ na owhè kò yín, núhe ma sọgbe de, ehe yè zédai gbọn agùn Lomunu Katoliki tọn dali nado sùwhẹ̀na ede. Otànhódọtọ lẹ dọhó do dawe he yè nọ ylọ Simon Magus kẹdẹ ji, mẹhe wlán onú dọ̀nmẹ daho de do oplihọ̀ Lomunu lẹ tọn go, na majiki Lomunu lẹ tọn he yé do nọ klọ gbẹtọ lẹ. Nugbo yè dọhó hézéhézé do devizọ́nwiwà Paul po Pita tọn po go. Mayise de ma tin to enẹ lẹ mẹ gba. Eyín Pita ko tọ́nwhẹn yì otò Lomu tọn mẹ, mí na ko mọ kàndai nújijọ he jọ to finẹ lẹ tọn to Biblu mẹ.

Kẹdẹdi Owé GALATIA 2:9 tọn, Pita po Jakọbu po, po Johanu po ná alọ kọ̀ndopọ́ tọn Paul po Balnabas po, bo sọ yígbèna dọ Paul po Balnabas po nido wàdevizọ́n hlan akọta lẹ, to whenuena Pita po Jakọbu po, po Johanu na to devizọ́nwà hlan Jù lẹ. Paul wlán owé lẹ hlan yisenọ Lomunu tọn lẹ, to vivọnu é dọnudo gbẹtọ kò-atọ́n-nukun-awe (27) bo hia oyín yetọn lẹ; ehe mẹ oyín Pita tọn matin te. Podọ to owé winwlán susu he Paul wlán hlan agùn Lomunu lẹ tọn mẹ, oyín Pita tọn dopo ma yín mimọ to yé mẹ gba. Eyín mẹde doayi ohó Jiwheyẹwhe tọn go, bo sọ klán ẹn sọn nukọn yìyì agùn tọn lẹ go, e na yín yinyọnẹn hézéhézé dọ, nuplọnmẹ agùn Lomunu lẹ tọn ma sọgan nọte to Owé Wiwé lẹ nukọn gba. Aṣẹpipa mẹde titi tọn he yín papa lẹ tọn matin to Owé Wiwé lẹ mẹ gba. To otànhó agùn tọn lẹ po mẹ, e ma yín winwlàn dai dọ papa de yín yiylọ gbọn Oklunọ dali to whedepopenu gba, kavi tindo dọpọ́n Oklunọ tọn depope gba. To alọ devo mẹ, e yín yinyọnẹn gbangba dọ papa lẹ yín dide gbọn plidopọ agùngán lẹ tọn dali.