Ebaruha erikwetoroora - Okwa kataano/Okwa mukaaga 1998

Okugarukamu ebibuuzo bitari bimwe na bimwe

« »

Ebintu ebikushohoorora omu bihandiiko by`ekikristaayo nibiretaho ebibuuzo. N`okuhanmya kwona nimbasa kugarukamu ebibuuzo ebyo byonka ebirikushangwa byahandikirwe ebirikweera n`Ekigambo kya Ruhanga.

Eky`okureeberaho, ekibuuzo ku kyakuba nikikwata aha »Muziingo gw`ebyahandikirwe ebyashangirwe aha nyaanja erikweetwa Dead Sea«, ahi nimbaasa kuha enteekateeka yangye, ahabw`okuba tikiri kya Bibuli. Nk`omuntu tinyine ky`eteengo kyaabyo byoona n`akakye. Eky`okubaanza, ahabw`okuba ebicweka 95 ahari 100 by`ekihandiiko tibihikire, nk`oku kyagambirwe abakugu enyimaho. Kandi ekya kabiri, ahabw`okuba nibikozesibwa kuhakanisa ebyahandiikirwe eby`endagaano entsya. Kikahwa kare omu iguru hamwe n`omu nsi ngu endagaano entsya n`ey`amazima kandi n`eyesigwa ahabw`okugira ngu ekahandiikwa eyegamiire amazima emyaka enkumi ibiri ehingwiire. Emizingo y`akacweeka eyabaire erimu abashaija bonka ababaire batuura hamwe omu kigo neebusabusibwa. Ebihandiiko nibyoreka ebteekateeko byonka eby`ako akakuungu kandi tibiine kakwaate n`endagaano entsya n`ahabw`ekyo tibikaakora. Ebitabo ebyahandikirwe ahari byo, nk`ky`okureberaho »Emiziingo y`ebitabo ebya aha nyaanja Dead Sea bishukuriirwe«, n`eby`obukuusa kandi tibyiine mugasho ahabw`omwikiriza weena.

Abaandi nibeteenga kumanya gaaba gari amazima ngu omuhanda gw`enyini omu nyaanja Red Sea ogu Aba Israeli baarabire gukajumburwa. Nibagaamba aha za siineema ezakwatsirwe zikworeka enkumi n`enkumi z`ebigaari, namunoonga enziga z`amahe g`abamisiri zikoreekwa. Tinkweetaaga siineema, nangwa tinkwerarikiriira yaaba n`obuhame nk`obwo buriyo. Itwe nka abakristaayo b`abaikiriza ba Bibuli, amazima agorekirwe nigamara. Nitwikiiriza obujurizi bw`ekihandiiko, naangwa n`obutwakuba tutareebire buhame. Eshemereire kuba enshonga, nk`oku kiri n`eryaato rya Noa omu rushozi Araraati, kityo n`obujurizi ahabwaabo abataikiriza.

Kandi abamwe biine ekyeteengo aha siineema erikworeka okuziikuura okw`aha kabuungo Gologosa, ahu Kristo Yaabambiirwe, bakworeka ku bashangireyo eshanduuko ey`endagaano enkuru. Okwe mbiireyo emirundi 15 okwiiha 1964, kwonka tinkagireebaga. Oshangye ebikirwe gye, kiine kureebwa. Oku eshanduuko ey`endagaano eyabaire eri omuri heekaru aha kibuungo Sayuuni yabasize kufururwa ekatwaarwa omunda omu mwanya gw`mpaanga tihariho n`omwe arikukimanya. Okurugirira aha ndeeba endaijo ey`eshanduuko y`endagaano bwanyima y`okucwekyerezibwa kwa yerusaalemu ekatwaarwa Italy abaisurukare ba Tito kandi ebiikirwe omu kashengye ka Vatikani. Hariho n`engamba ngu neija kugarurwayo omu mwaka gwa 2000 Paapa obu atebeekaniise kutayayira Yerusaalemu. Kandi abaandi nibagira ngu eshanduuko yendagaano ekatsigara omu mwanya gumwe kandi ezikirwe ahaansi y`ebyasigiireho bya Hekalu. Bwanyima y`orutabaaro na Yerusaalemu Vespasianus akatambura naaraba omuri Rooma n`amashemererwa, arikworeka ekyabaire kikwatsirwe kuruga omuri Yerusaalemu. Eshanduuko y`endagaano ekaba etari emwe aha biintu nka Menorah, akati k`etabaaza ak`emikono mushanju. Omuntu omwe nabaasa kwebuuza ezi ndeeba zitari kushushana hamwe n`enteekateeka ekiziine n`okwikiriza kwaitu? Nikireebika ngu okurabira omu bintu nk`ebyo abantu nibiihwa aha muramwa kandi ekiri eky`omugasho. Yohaana aha kaziinga ka Patimosi akareeba eshanduuko y`endagaano omu iguru (Okushuuruurirwa 11:19). Ekyo kishmereire kuba nikimara ahabwaitu. Ebyatsigara nibiija kuba nibikwata aha Bayudaaya Hekaru yaaba yagarukire kwombekwa.

Abandi nibeenda kumanya yaaba aha kutandiika kw`obukristaayo abaikiriza bakaba baine akamanyiso k`ekyenyaanja. Ekyamazima tikwo kiri! N`obubakuba Abakristaayo b`omubusiingye obw`abaandize nari abao abakuratsireho tibakagiraga kamanyiso koona. Ahabwa Abakristaayo b`ekiyudaaya eki kikaba kitakubatsika n`akakye, ahabw`okuba nikihakanisa ebiragiro byaabo, ahu akamanyiso k`ekyenyaanja kabaire katakwikirizibwa kuheesibwa (Eky`ebiragiro 4:18). Dagoni, ruhanga w`ebyenyaanja owa Abafilistia yatuungire omutwe gwe hamwe n`engaro ze zitemirweho omu maisho g`eshanduuko y`endagaano (1 Sam. 5).

Omu kutandika kw`akaire k`obukristaayo hakaba hatariho kamanyiso k`omusharaba akabiire nikakorwa. Kureka bwanyima Constantiino ku yaagizire ngu akareeba omusharaba omu mwanya nibwo kiteekateeko eki kyatandikaho. Omusharaba ogwiine omubiri, ogwabiire gubiizirwe omu kiti, nibwo gwatandikaho omu kyaasa kya 9 kandi gukakozesibwa kandi gwakozesibwa kubi omu rukuungana (1096-1099), okuraba omu myaka y`omwirima kandi n`akwiiha obwo. Bwanyima omusharaba gukaba omuhanda mukuru gw`okwitiramu abantu omuri Rooma, nk`okworikureeba akatebe k`amashanyaraze omu Amerika hati. Kristo akafeera ahansi y`okuboonaboonesibwa kw`abaRooma aha musharaba obwe Arikubaambwa abaserukare bana abaayebaganisiize ebijwaro Bye omu miteeko ena (Yohaana 19:23). Kwonka hati takiri aha musharaba nari omu kituuro. Akazooka omukitiinisa kandi yaatemba omu iguru (Luka 24:21-50; Ebyakozirwe 1:9-10).

Ebintu bingi biriyo nibyorekwa nk`ebiri kushemeza, kwonka omuazima bitarikushemeza. N`oburu hati »amazizi garikweera kuruga omu mugyera Yorudaani« nigaguzibwa. Naangwa n`ebiro ebihingwiireho kakye abamwebatandikire kutambuza »embiho erikweera« kurugira kimwe Yerusaalemu.

N`ekyobusaasi okureeba ngu abo abatari baikiriza aba amazima nibiikiriza b`Ekigambo nibiikiriza buri kimwe. Abaana ba Ruhanga nangwa bo tibaine eki barikweteenga omu bintu ebyo ebindi. Nibaguma n`obujurizi bw`ekyahandiikirwe, batiine ekibari kwongyeraho nari kwihaho. Nibashemerererwa omu Kigambi kya Ruhanga kwonka ahu okwikiriza okwa amazima kutuura. Byona ebyatsigara byiine akakwate n`okutari kwikiriza hamwe n`okutebereza kw`okwiikiriza okutiine kiri kuyamba n`akakye, nangwa ahandi nikutsiga obuhuta bw`Omwoyo enyima.

Ebintu ebikushohoorora omu bihandiiko byekikristaayo nibiretaho ebibuuzo. Nokuhanmya kwona nimbasa kugarukamu ebibuuzo ebyo byonka ebirikushangwa byahandikirwe ebirikweera n`Ekigambo kya Ruhanga.

Ekyokureeberaho, ekibuuzo ku kyakuba nikikwata aha »Muziingo gwebyahandikirwe ebyashangirwe aha nyaanja erikweetwa Dead Sea«, ahi nimbaasa kuha enteekateeka yangye, ahabwokuba tikiri kya Bibuli. Nkomuntu tinyine kyeteengo kyaabyo byoona nakakye. Ekyokubaanza, ahabwokuba ebicweka 95 ahari 100 byekihandiiko tibihikire, nkoku kyagambirwe abakugu enyimaho. Kandi ekya kabiri, ahabwokuba nibikozesibwa kuhakanisa ebyahandiikirwe ebyendagaano entsya. Kikahwa kare omu iguru hamwe nomu nsi ngu endagaano entsya neyamazima kandi neyesigwa ahabwokugira ngu ekahandiikwa eyegamiire amazima emyaka enkumi ibiri ehingwiire. Emizingo yakacweeka eyabaire erimu abashaija bonka ababaire batuura hamwe omu kigo neebusabusibwa. Ebihandiiko nibyoreka ebteekateeko byonka ebyako akakuungu kandi tibiine kakwaate nendagaano entsya nahabwekyo tibikaakora. Ebitabo ebyahandikirwe ahari byo, nkkyokureberaho »Emiziingo yebitabo ebya aha nyaanja Dead Sea bishukuriirwe«, nebyobukuusa kandi tibyiine mugasho ahabwomwikiriza weena.

Abaandi nibeteenga kumanya gaaba gari amazima ngu omuhanda gwenyini omu nyaanja Red Sea ogu Aba Israeli baarabire gukajumburwa. Nibagaamba aha za siineema ezakwatsirwe zikworeka enkumi nenkumi zebigaari, namunoonga enziga zamahe gabamisiri zikoreekwa. Tinkweetaaga siineema, nangwa tinkwerarikiriira yaaba nobuhame nkobwo buriyo. Itwe nka abakristaayo babaikiriza ba Bibuli, amazima agorekirwe nigamara. Nitwikiiriza obujurizi bwekihandiiko, naangwa nobutwakuba tutareebire buhame. Eshemereire kuba enshonga, nkoku kiri neryaato rya Noa omu rushozi Araraati, kityo n`obujurizi ahabwaabo abataikiriza. 

Kandi abamwe biine ekyeteengo aha siineema erikworeka okuziikuura okwaha kabuungo Gologosa, ahu Kristo Yaabambiirwe, bakworeka ku bashangireyo eshanduuko eyendagaano enkuru. Okwe mbiireyo emirundi 15 okwiiha 1964, kwonka tinkagireebaga. Oshangye ebikirwe gye, kiine kureebwa. Oku eshanduuko eyendagaano eyabaire eri omuri heekaru aha kibuungo Sayuuni yabasize kufururwa ekatwaarwa omunda omu mwanya gwmpaanga tihariho nomwe arikukimanya. Okurugirira aha ndeeba endaijo eyeshanduuko yendagaano bwanyima yokucwekyerezibwa kwa yerusaalemu ekatwaarwa Italy abaisurukare ba Tito kandi ebiikirwe omu kashengye ka Vatikani. Hariho nengamba ngu neija kugarurwayo omu mwaka gwa 2000 Paapa obu atebeekaniise kutayayira Yerusaalemu. Kandi abaandi nibagira ngu eshanduuko yendagaano ekatsigara omu mwanya gumwe kandi ezikirwe ahaansi yebyasigiireho bya Hekalu. Bwanyima yorutabaaro na Yerusaalemu Vespasianus akatambura naaraba omuri Rooma namashemererwa, arikworeka ekyabaire kikwatsirwe kuruga omuri Yerusaalemu. Eshanduuko yendagaano ekaba etari emwe aha biintu nka Menorah, akati ketabaaza akemikono mushanju. Omuntu omwe nabaasa kwebuuza ezi ndeeba zitari kushushana hamwe nenteekateeka ekiziine nokwikiriza kwaitu? Nikireebika ngu okurabira omu bintu nkebyo abantu nibiihwa aha muramwa kandi ekiri ekyomugasho. Yohaana aha kaziinga ka Patimosi akareeba eshanduuko yendagaano omu iguru (Okushuuruurirwa 11:19). Ekyo kishmereire kuba nikimara ahabwaitu. Ebyatsigara nibiija kuba nibikwata aha Bayudaaya Hekaru yaaba yagarukire kwombekwa.

Abandi nibeenda kumanya yaaba aha kutandiika kwobukristaayo abaikiriza bakaba baine akamanyiso kekyenyaanja. Ekyamazima tikwo kiri! Nobubakuba Abakristaayo bomubusiingye obwabaandize nari abao abakuratsireho tibakagiraga kamanyiso koona. Ahabwa Abakristaayo bekiyudaaya eki kikaba kitakubatsika nakakye, ahabwokuba nikihakanisa ebiragiro byaabo, ahu akamanyiso kekyenyaanja kabaire katakwikirizibwa kuheesibwa (Ekyebiragiro 4:18). Dagoni, ruhanga webyenyaanja owa Abafilistia yatuungire omutwe gwe hamwe nengaro ze zitemirweho omu maisho geshanduuko yendagaano (1 Sam. 5).

Omu kutandika kwakaire kobukristaayo hakaba hatariho kamanyiso komusharaba akabiire nikakorwa. Kureka bwanyima Constantiino ku yaagizire ngu akareeba omusharaba omu mwanya nibwo kiteekateeko eki kyatandikaho. Omusharaba ogwiine omubiri, ogwabiire gubiizirwe omu kiti, nibwo gwatandikaho omu kyaasa kya 9 kandi gukakozesibwa kandi gwakozesibwa kubi omu rukuungana (1096-1099), okuraba omu myaka yomwirima kandi nakwiiha obwo. Bwanyima omusharaba gukaba omuhanda mukuru gwokwitiramu abantu omuri Rooma, nkokworikureeba akatebe kamashanyaraze omu Amerika hati. Kristo akafeera ahansi yokuboonaboonesibwa kwabaRooma aha musharaba obwe Arikubaambwa abaserukare bana abaayebaganisiize ebijwaro Bye omu miteeko ena (Yohaana 19:23). Kwonka hati takiri aha musharaba nari omu kituuro. Akazooka omukitiinisa kandi yaatemba omu iguru (Luka 24:21-50; Ebyakozirwe 1:9-10).

Ebintu bingi biriyo nibyorekwa nkebiri kushemeza, kwonka omuazima bitarikushemeza. Noburu hati »amazizi garikweera kuruga omu mugyera Yorudaani« nigaguzibwa. Naangwa n`ebiro ebihingwiireho kakye abamwe  batandikire kutambuza »embiho erikweera« kurugira kimwe Yerusaalemu.

Nekyobusaasi okureeba ngu abo abatari baikiriza aba amazima nibiikiriza bEkigambo nibiikiriza buri kimwe. Abaana ba Ruhanga nangwa bo tibaine eki barikweteenga omu bintu ebyo ebindi. Nibaguma nobujurizi bwekyahandiikirwe, batiine ekibari kwongyeraho nari kwihaho. Nibashemerererwa omu Kigambi kya Ruhanga kwonka ahu okwikiriza okwa amazima kutuura. Byona ebyatsigara byiine akakwate nokutari kwikiriza hamwe nokutebereza kwokwiikiriza okutiine kiri kuyamba nakakye, nangwa ahandi nikutsiga obuhuta bw`Omwoyo enyima.