EBARUHA ERIKWETOROORA okwakana 2018

Obunaku okuhistya aha rukiiko rwa Niiki (Nicaea)

« »

Omu kanisa y'okubanza ey'ekigambo omu Kushuuruurirwa 2:2, MUKAMA akahimbisa ekanisa ye: “Ati: Nimmanya ebi orikukora, okwezirika kwawe, n'okugumisiriza kwawe; kandi nimmanya ku otabaasa kugumisiriza abantu babi, kandi ku waayetegyereize abeeyeta entumwa, haza batari bo, okashanga bari ab'ebishuba…”

Omu baruha ze nyiingi, namunoonga rukundo ei yayorekire Abatesalonika hamwe na Timoseo, Paulo akoreka okukwatwaho ngu nihabasa kubaho okwehakana enyikiriza eya mazima. Entumwa akaba aine kukabukira ekanisa y'abakorinso: “Kwonka nyine obwoba nti: Nk'oku enjoka yaategire Haawa n'obugobya bwayo, ebiteekateeko byanyu bikaahabisibwa, muruga omu muhanda ogurikurahuka kandi ogurikwera oguri omuri Kristo. Ahakuba omuntu ku arikwija yaababuurira Yesu ondiijo, ou tutarabuuriire, nari mwayakiira omwoyo ogundi, ogu mutaraakiire, nari mwaikiriza engiri ey'omuringo ogundi, etari i mwaikiriize, mumwikiriza ahonaaho mutarikubanganisa.” (2 Abakorinso 11:3-4)

Omu Bagalatia 1:6-8, entumwa ekarangirira omukyeeno ahari abo boona abarikuburira engiri endaijo: “Kwonka ku haakugira owaababuurira engiri etari nka i twababuuriire, yaaba itwe n'obu yaakuba maraika orugire omu iguru, akyeenwe.”Egi n'enshonga y'amaani munonga munonga.

Nk'oku enjoka omu kutandika kw'okuhanga kw'obuhangwa omu musiri gwa Edeni yabibire embibo y'okubanganisa aha kikwatireine n'ekigambo ekiMUKAMA Ruhanga yagambiire Adamu omu kuhaakahaakana, “N'ekyamazima, Ruhanga akagira ngu…?”, kityo kikaretaho obutikiriza kandi, nangwa, kikaretaho okubeihwabeihwa kwa Haawa, kikabaho nangwa n'omukuhendera kw'obunaku bwa beegi n'obwanyima n'aburi hati: okubutsabutsa ahakikwatireine n'ekigambo, obutikiriza, obugomi, okugwa okuruga aomu kanisa: Okuruga aha kigambo.

Ekigambo kya Ruhanga kikeetwa omu bibuuzo: Okuvunuurwa n'enyegyesa z'omuntu nyabuntu z'atandikwaho. Hoona ahu ekyabeireho, okuramya kwona kuba okwabusha, nk'oku MUKAMA yabaire aine kugambira Abaayudaaya enyimaho: “Yaabagarukamu ati: Imwe ndyarya 'mwe, Isaaya akabaraguraho kurungi, nk'oku kyahandiikirwe ngu: Ab'eihanga eri nibampaisa ekitiinisa eminwa yaabo, kwonka emitima yaabo endi hare. Bandamiza busha, Ahakuba enyegyesa ey'ebi beegyesaokuba obuhamizo bw'ediini N'ebiragiro by'abantu.” (Mako 7:6-7) Kandi n'eki yesu yaagambiire abahandiiki ababaire baine enyegyesa zaabo n'ahati nitukireba: “… kwonka nyowe ahabw'okugamba amazima, imwe timuunyikiriza. … owa Ruhanga ahurira ebigambo bya Ruhanga; imwe eki mutabihuririra n'ahabw'okuba timuri ba Ruhanga.” (Yohaana 5:45+47) Hakiriho embibo ibiri z'omwoyo ezitari kushushana obunaku obu: “Yaabagarukamu ati: Owaabibire embibo nungi n'Omwana w'omuntu; omusiri n'ensi; embibo enungi nibo baana b'obukama; enkyenzi n'abaana b'Omubi…” (Matayo 13:37-38)

Okuramya okuhikire okwa Ruhanga nikuruga omu mutima ogu garwiirwe butsya, ogwezire. MUKAMA waitu Akagira: “Kwonka obunaku nibwija, kandi bwahikire, obu abaramya ab'amazima bariramizamu Isheboona omu mwoyo n'omumazima; ahakuba Isheboona asherura abari nk'abo kumuramya. Ruhanga n'Omwoyo; kandi abamuramya bashemereire kumuramiza omu Mwoyo n'omu mazima.” (Yohaana 4:23-24) Ogwe weena Atari kuramya nk'oku Omwoyo Orikwera Arikworeka nk'oku ekigambo kya Ruhanga naramya ondiijo, Atari We.

Omu Batesalonika bakabiri 2 eki chweka ky'akabiri 2 , Paulo akaba yaragwiire okwehakana okw'ahamuheru kandi n'ano omushaija w'ekibi ari kukyikiriira: “… kandi omuzigu oyetunguura, akarwanisa ekintu kyona ekyetwa Ruhanga, akashutama omuri Hekalu ya Ruhanga, naayeyeta Ruhanga (omushoroorongo gwa 4) n'obugobya bwona obubi obw'okuhabya ab'okuhwerekyerera, ahabw'okuba bakanga kukunda amazima ngu bajunwe. Nikyo Ruhanga arikubooherereza ekirikuhabya eky'amaani kubaikiririsa eby'ebishuba…” (emishororoongo 10-11) Abo abatari kuta ekitinisa kandi abatarikwikiririza omu kigambo kya Ruhanga nk'amazima goonka agahikire ahabw'abo bonka hamwe n'ahabw'ekanisa bagweriirwe okwikiriza ebishuba by'ediini.

Ekyabaireho bwanyima y'obunaku bw'entumwa, tikikabaasa kufunzibwa: Abashaija hati abarikweetwa b'ishe-b'ekanisa (church fathers) baakoreka enyegyesa y'obukafiiri kandi babona abakuratsi. Abo abakwetwa b'ishe-b'ekanisa bakaba bari Abakristaayo omu buntu, kwonka batari ntumwa za Yesu Kristo. Tihariho n'omwe omuribo owabaire aine okwetwa okurikweera. Abakumanywa gye ni Athanansio, Agusito na Hieronymus. Bakaba bari abashaija bakuruga omu bukafiiri bwa hellenistic kandi obutoosha bakaba batakatungaga okuhinduka okw'amazima omuri Kristo; bakaba bakyibohirwe okweraguza kandi bakareeta ebiteekateeko byabo nk'abo omu Bukristaayo.

Kuruga omu mwaka gwa 313AD, empura Constantine obu arangirira omu butongore hati ekiri kwetwa Obukristaayo okuba ediini y'eihanga, akabi kakakura. Okuruga omu kwakataano ebiro 20 okuhika okwa mushanju ebiro 25, 325, akatayayisa ba Bishopu b'enyikiriza nyingi omu kakyiko ka Niiki. Omu kaire ako, hakaba hariho ebigoombe 127 by'eki Kristaayo omu mahanga agabaire gari ag'Abarooma. Bwanyima y'obutikirizana bw'amaani hamwe n'okuhaajana, enyikiriza y'obushatu etari nangwa n'eya Baibuli ekahangwaho ahansi y'obwebembezi bwa Athanansio (Athanasius), n'obu kirabe kiri ngu boona tibarakiikirize. Bakakita aha Mwana wa Ruhanga, negira eti: “… omuri MUKAMA waitu, Yesu Kristo, Omwana omwe nyamunegyere owa Ruhanga, owazairwe Isheboona, Ruhanga kuruga omuri Ruhanga, omushana kuruga omu mushana, Ruhanga buzima kuruga Omu Ruhanga buzima, Owazairwe, otarahangirwe ogwe Atuura na Isheboona.” (Väter der Chrisnheit. [Fathers of Christianity], orupapura rwa 40)

N'okuhistya hati, Ruhanga takazara ga, reka okuzarwa, Omwana otahwaho. Tihakabahoga Omwana otahwaho. Omu myaka enkumi ina y'omu ndagaano enkuru, tihari nabi owagambire ahari Isheboona ari omu iguru, kureka Omwana, konka MUKAMA Ruhanga – YAHWEH-Elohim – nagambwaho emirundi eri kurenga enkumi ina. Omu mabaruha, okutandika n'Abarooma 1:7, nituguma nitushangamu okuramutysa: “Embabazi ahari imwe hamwe n'obusingye zikuruga owa Ruhanga Ishe'itwe, kandi MUKAMA Yesu Kristo.” Kwonka tihariho murundi n'agumwe ahikikugira ngu: “…Ruhanga Omwana” nari “…Ruhanga Omwoyo Orikwera.Nk'oku Ruhanga Elohim yaatweyorekire nka MUKAMA/YAHWEH kandi akatambura omu mubiri ogurikureebwa omuri Edeni atyo akahanga Adamu omu kyishushwani kye, Ruhanga ogwe omwe Akeyoreka nka Ruhanga omu iguru omu Mwana We omwe nyamunegyere omunsi. N'ahabw'ekyo, MUKAMA Yesu akaakira kugira ngu, “… ondeebire, buri areebire Isheboona…” (Yohaana 14:9) Okugira ngu atucungure, Ruhanga akeyorekyera omu mubiri (1 Timoseo 3:16).

Okuraganisa kwokuzaarwa kwo'mwana nk'omujuni nikushangwa omu byahandikirwe by'omundagaano enkuru. Ezimwe aharizo:

“Ndyaba ishe, nawe abe omwana wangye.” (2 Samueli 7:14)

“Niinyija kuranga ekiragiro kya MUAKAMA; yangira ati: Ori Omwana wangye, eri izooba naakuzaara.” (Zaaburi 2:7)

“Okwiha obu maawe Yanzaara…” (Zaaburi 22:10-11)

“Aryantakira ati: Niiwe Tata; Ruhanga wangye, kandi orukiri rw'okujunwa kwangye. Ndayamugira omujigaijo gwangye, omugabe orikukira abandi boona ab'omu nsi…” (Zaaburi 89:26-27)

“Reeba, omwishiki oshugaine aryagira enda, azare omwana w'omwojo, amwete Emanueli.” (Isaaya 7:14)

“Ahabw'okuba Omwana atuzaariirwe, Omwana w'omwojo atuhairwe, Obutegyeki buryaba aha mabega ge, N'eiziina rye aryayetwa Omuhanuuzi orikutangaaza, Ruhanga ow'obushoboorozi, Tataitwe otahwaho, MUKAMA w'obusingye.” (Isaaya 9:6) – kwonka tikikabaho: “Omwana ow'ebiro n'ebiro”!

“Kwonka iwe, Betelehemu eya Efuraata, ori mukye…,Omuriiwe nimwo hariruga Orimbeera omutegyeki wa Israeli…” (Miika 5:2)

Obunaku ku bwahikiriire, kikabaho. Kityo, Matayo akahandiikiraho omu shuura y'okubanza: “Hati ebi byona bikakorwa, ngu kihikiriire ekyagambirwe nabi ahari MUKAMA, arikugira (Isaaya 7:14) Reeba, omwishiki oshugaine aryagira enda, azaare omwana w'omwojo, Eiziina rye aryayetwa Emmanueli amakuru ngu Ruhanga ari hamwe naitwe.” (Mataayo 1:22-23)

Omuri Luka 1 hamwe na 2, buri kimwe ekirikukwata aha kuzaarwa kw'Omwana wa Ruhanganikigambwaho gye omu bwijwiire: “Maraika yaamuhuumuriza naagira ati: Otatiina, Mariamu, ahabw'okuba otungire obuganzi ahari Ruhanga. Reeba oryagira enda, ozaare omwana w'omwojo, kandi oryamweta eiziina YESU (Oruheburaayo: Yahshua). Omwoyo Orikwera aryakwizira, N'amaani ga Rukira-boona garyakusangira; Omwana orizaarwa nikyo aryeterwa Orikwera, Omwana wa Ruhanga. … Mariamu yaagira ati: Reeba, ndi omuzaana wa MUKAMA; kimbeho nk'oku waagamba.” (Luka 1:30-31, 35, 38)

Eiraka niryetera ahaiguru: “Muhurire, 'imwe bantu mwe, buri omwe omuri imwe!” Aka niko kaire k'amazima! Aine amatu ahurire eki Omwoyo Arikugambira ekanisa: Ekyo kyonka ekihandikirwe omuri Baibuli nikyo kya Baibuli, kandi ekyo kyonka ekyayegetsibwe kandi kikakorwa entumwa n'eky'entumwa.

Enyombeka y'enyikiriza y'obushatu, ei bashobize kweta enyikiriza y'entumwa kandi eyayorekirwe omu rukiiko rwa Niiki omu mwaka gwa 325 AD kandi n'omu rukiiko rwa Constantinople omuri 381 AD, tiziine kakwate n'an'ebya Baibuli, omu mazima obumanyirivu bw'enyikiriza bw'entumwa ez'omukanisa eya bandize. Omu rukiiko rwa Niiki, omwana akarangirirwa kubaomuntu wakabiri ow'ebyokutangaaza, kandi omurukiiko rwa Constantinople, Omwoyo Orikwera akarangirirwa nk'omuntu wa kashatu. Akanya kakye bwanyima, omu mwaka gwa 385, Hieronymus akagaitamu eky'okwongeramu aha mushororoongo gwa 7 ogwa 1 Yohaana 5 omu Baibli y'orurimi rw'owaabo oruratini, okugira: “Hariho ebirikuhamya bishatu omu iguru, Isheboona, Ekigambo, hamwe n'Omwoyo Orikwera: kandi ebi bishatu nikimwe. ”Emyaka enkumi ishatu bwanyima y'entumwa, hakaba hataine ky'amaani ekitsigiire omukwegyesa kw'entumwa.

Omu Baibuli z'abaheburaayo n'aba Giriiki ezabandize, omuri 1 Yohaana 5, omushororoonga gwa 7, nikigira ngu: “Hariho ebirikuhamya bishatu” hakurataho “Omwoyo n'amaizi n'eshagama; kandi ebishatu ebyo biikirizana. Ku turaabe nitwikiriza okuhamya kw'abantu, okuhamya kwa Ruhanga nikukira okwabo; ahakuba okuhamya kwa Ruhanga nikwo oku, ngu akahamya eby'Omwana we.” (emishororoongo 8+9; Matayo 3:17; Matayo 17:5) Entumwa Petero akakira kujurira: “Kandi eryo iraka tukarihurira niriruga omu iguru, obu twabaire turi hamwe nawe aha rushozi orwo orurikwera.” (2 Petero 1:18)

Martin Luther akahakanisa envunuura y'omururimirw'omuka. John Wycliffe, we ahandi, akavunuura kuruga omururimi orwo orw'omuka kuta omu rujungu, reero n'ahabw'ekyo ekyo ekyageitsirwemu nikishangwamu omuri Baibuli ya King James n'oburi hati. N'obu kiraabe kihandikirwe ahansi y'orupapura ngu eki ekyahandikirwe ahari abo bashatu omu iguru tikyo kyabandize, ekyagaitsirweho nikishomwa omu nvunuura zoona ezikuruga aha Baibuli y'omururimi rw'omuka ruriya. Omu Baibuli z'omu Rugirimaani, yaba ni ey'omuri Zurich eya 1535, nk'ekyokureberaho ninga shi Baibuli ya Luther eya 1543 ninga shi ei bakukozesa hati, nitushangamu ekyagarukirwemu ekihikire ekya Baibuli eya bandize, ekituri kwebariza Ruhanga.

Baibuli erimu endagaano ibiri, enkuru hamwe n'entsya. Tihariho kikubasa kw'ongerwa aha kuraga okw'ahamuheru hamwe n'endagaano; tihariho na kimwe omuriyo ekirikubasa kuhindurwa. Entumwa Paulo akahandika: “B'eishe-emwe, kangambe nk'oku abantu bagamba. Endagaano, nangwa n'obu yaakuba ey'omuntu, ku eheza kuhamibwa, tihariho ondiijo ogiita nari ogyongyeraho.” (Abagalatia 3:15)

Aha muheru gw'endagaano entsya omu Kushuuruurirwa 22:18-19, hariho kurabura kw'emirundi ebiri: “Niinyehanangiriza omuntu weena orikuhurira ebigambo by'omu kitabo eki, nti: Omuntu weena ku aribyongyeraho, Ruhanga aryamwongeraho ebibonaboneso ebihandiikirwe omu kitabo eki; kandi omuntu weena ku aricwa aha bigambo eby'omu kitabo ky'obunabi obu, Ruhanga aryamwaka omugabo gwe ogw'aha muti gw'amagara n'ogw'omu rurembo orurikwera, ebihandiikirwe omu kitabo eki.”

Okwiha omukutandikaho ekanisa z'abakristaayo omu kyasa kya kana, buri nyegyesa ya Baibuli ehakanisibwe, hamwe na Yesu Kristo, Omucunguzi, ahindwiirwe ekitaine mugasho. Tihariho nyikiriza z'enkiiko nari emicwe y'enyikirizaebyarangiriirwe omu bunaku bw'ebyafaayo by'ekanisa ebyaine akakwate na Baibuli. Kwongera ahari ekyo, Baibuli tekugamba aha mujwekyerwa wa Kristo nari omusika wa Petero. Ekanisa enkatolika ekahindura kubi ebigambo bya Yesu omuri Matayo 16:18 kandi babikozesa kubi n'ahari Paapa. Kwonka aho MUKAMA Yesu taragambiire Petero ngu: “Ninyija kwombeka ekanisa yangye ahari iwe“, kureka ndyayombeka ekanisa yangye aha rukiri oru” – kandi orukiri ni Yesu Kristo.

Eiraka niryetera ahaiguru: Muhurire, 'imwe bantu mwe, buri omwe omuri imwe: Tihariho kanisa y'ihanga nari enyikiriza eri Ekanisa eyombekirwe Kristo, Omucunguzi, n'obu yakuba Enkatolika nari Aba Orthodox, nari aba Coptic nainga shi aba Abachaldean, n'obu bakuba Abasiria nainga Abamisiri. Ezi zoona n'ekanisa z'abakristaayo, kwonka teri Kanisa ya Yesu Kristo. Ekanisa ya Yesu Kristo erimu abantu bonka abakwikiriza okurugirira ahaby'ahandikirwe ebirikwera. Ekicweka eky'akabi n'okugira ngu buri kanisa, otwaariremu Ab'angelica hamwe n'aba Lutheran, neeha abantu bayo okumarwa ngu obucunguzi bwabo buhamire. N'okuhitsya n'eri izooba, n'obu kirabe kiri kityo, tihariho kanisa eyajunire n'omwe. Kwonka abantu boona omu makanisa goona nibabasa kujunwa okwikiririza omuri Yesu Kristo okurabira omu kumanyirira kw'omuntu kw'okujunwa hamwe n'okuhindurwa (Ebyakozirwe 3:19).

Ba Epuura,abagabe hamwe n'abategyekyi bakataho emigoroora aha nyikiriza z'amahanga. N'ahabw'ekyo ekabaganisibwamu omu nyikiriza: aha Abaabuda, kuriya Abahiindu, Abashiinto; kunu Abasunni, hariya Abashiiti, hariya Ab'abalvis n'aba'lawiiti, aha Abakatulika, kuriya aba protestanti. Omuri Asia n'omuri Afrika, abeebembezi b'enganda batandikaho enyikiriza. Kwonka Ruhanga tari mu diini yoona; Ruhanga Ayeyorekyeire omuri Yesu Kristo honka, kandi omu mucunguzi honka niho ahi tukubaasa kubugana Ruhanga (2 Abakorinso 5:19).

Omu maakanisa g'abakristaayo, amaskraamentogaagarukire omu mwanya gw'enyikiriza y'okujunwa omuri yesu Kristo, Omucunguzi, n'obu Baibuli erikugamba aha nyikiriza y'omuntu nk'omuntu: “Oriikiriza akabatizibwa, aryajunwa; kwonka otariikiriza aryasingwa orubanja.” (Mako 16:16) Okurugiriira aha nyegyesa y'ekanisa, okumeemera nari okushuka amaizi aha buso bw'abereere nainga abantu bakuru kushemereire kuba okuzaarwa kw'akabiri kw'amaizi n'Omwoyo (Yohaana 3:5), kwonka omu mazima tikwo kiri. Okumeemera nikugaruka enyima ahari Constantine, owabaire abyaami aha kitanda ekiyaafereireho omu kwezi kwa mushanju 337 obu Bishop Eusebiusya amumeemeraho amaizi emirundi eshatu aha buso bwe, ow'okubanza kukozesa engyenderwaho y'obushatu “omu iziina y'Ishi'itwe, n'Omwana, n'Omwoyo Orikwera.” Okwo nikwo Constantine arikugambwa kuba yahiindukire kuba omukristaayo, kwonka akeeta ruhanga w'omushana Sol okuhistya aha muheru gwe.

Kyakiro ya MUKAMA nayo ekahindurwa kubi, n'obu erabe n'egambwaho gye omuri 1 Abakorinso 10:14-22: “Okukwatana ekikopo ky'omugisha, eki tushabira omgisha, tikwo kukwatanisa omu shagama ya Kristo? Okubagana omugaati ogu tucwamu, tikwo kukwtanisa omu mubiri gwa Kristo? Nk'oku omugaati guri gumwe, nikwo naitwe, n'obu turi baingi, turi omubiri gumwe,ahabw'okuba twena tubagana omugaati gumwe.”

Tihariho n'akimwe ekihandikirwe omu Kigambo kya Ruhanga aha kikwatireine n'okuhiinduka kw'omugaati nari amaizi omu mubiri gwa Kristo nari ekikwatereine na Viinyo okuhindurwamu eshagama ya Kristo. Kandi oihireho ekyo, MUKAMA waitu Akagira, “Nimbagambira nti: Tindinywa hari Viinyo y'ebyana by'omuzaabibu okwiha ahati okuhistya aha kiro ekyo, obu ndiinywa naimwe Viinyo nsya omu mubukama bwa Tata.” (Matayo 26:29) 1 Abakorinso 11:23-34 naho nihagira: “Ahakuba ku murya aha mugaati ogu, kandi mwanywa n'aha kikopo eki, muba nimworeka okufa kwa MUKAMA waitu, okuhistya obu ariija.” Omuhindurwa w'omuswiizi Huldrych Zwingli akahakanisa enyegyesa ngu omugaati hamwe na viinyo ngu bikahiindukamu omubiri n'eshagama ya Yesu omu katabo k'okushaba k'abaroomakandi yaakyoreka gye ayemereire omu Baibuli: “… ekitaambo kya misa tikiine kyikiri kumanyisa kureka okuhakanisa okuhoonga kumwe hamwe n'okuboonabona kwa Yesu Kristo kandi ngu n'okuhimbisa ba ruhanga obatarikwikirizibwa.” (Heidelberg Catechism, ekibuuzo kya 80)

Kristo yagaba ataine kuhoongwa omubuhereza busya buri izooba, kureka Akehoongwa rimwe kandi yaheza kandi yamariira okucungura okutahwaho. Okwo nikwo kihandikirwe omu kigambo kya Ruhanga: “taataahire mu mwanya ogurukwera, aine eshagama y'embuzi nari ey'ente, kureka akataahayo rimwe yaaheza, aine eye; atyo yaatutungira okucungurwa okutarihwaho.” (Abaheburaayo 9:12) Amiina.

“Eshagama ya Kristo, owaayehaireyo ahari Ruhanga ahabw'Omwoyo Orikwera kuba ekitambo ekitaine kamogo, terikira munoonga kushemeza emitima yaanyu kureka emirimo efiire, mukabona kuheereza Ruhanga ohuriire?” (Abaheburaayo 9:14)

“… kandi omuri ekyo eki akunda itwe tukeezibwa ahabw'okuheebwayo kw'omubiri gwa Kristo rimwe akaheza.” (Abaheburaayo 10:10) Amiina.

Baibuli nabwe tihaine karungi kona kerikumanya nari okwezibwa okw'abafiire. Omu itebezo ry'aha kibuungo (Matayo 5), MUKAMA Yesu akaha emigisha mwena abaikiriza abahuriire; gumwe ahari yo ni: “Baine omugisha abashemereire omu mutima, ahabw'okuba abo baryareeba Ruhanga!”, n'ebindi n'ebindi. N'aburi hati, ekyi nikyi kikora aha bakuratsi be abamazima: “Kwonka amaisho gaanyu gaine omugisha, ahabw'okuba nigareeba, n'amatu gaanyu, ahabw'okuba nigahurira.” (Matayo 13:16)

“Kandi omuntu weena oritakira eiziina rya MUKAMA aryajunwa.” (Ebyakozirwe 2:21)

“Omuntu owaatungire omugabo omu kuzooka okwo okw'okubanza aine omugisha kandi n'orikwera. Abari nk'ogwo okufa kwa kabiri tikubaineho bushoboorozi; kureka baryaba abanyamurwa ba Ruhanga na Kristo, bategyeke nawe okumara emyaka rukumi.” (Okushuuruurirwa 20:6)

Kityo, oshugaine Maria owaatungire obugaanzi owa Ruhanga, akaheebwa omugisha ahabw'okwikiriza kwe: “kandi ohairwe omugisha, iwe owaikiriize ku ebi waagambiirwe MUKAMA birihikiirizibwa.” (Luka 1:45) N'obu yaatoreinwe kuba nyina w'omucunguzi, akaba aine kutuunga okubatizibwa kw'omwoyo Orikwera aha kiro kya Pentekoti. Nagabwaho omurundi gw'aha muheru omu Byakozirwe entumwa 1:14, hamwe naabo 120 ababaire beerundaniire omu kushaba omu kishengye ky'aha ruguru: “Abo boona hamwe n'abakazi na Mariamu nyina wa Yesu n'abarumuna,” ekigambo “Nyina wa Ruhanga” tihaine ahu kiri omu Baibuli. Elizabeesi akagira, “Nyowe eki kyandugira hi nyina wa MUKAMA okuntaayaayira?” (Luka 1:43)

Tihariho nyegyesa, tihariho kikorwa, tihariho kintu kyoona omu kanisa yaitwe ekikiri omukwikirizaana na Ruhanga hamwe n'ekigambo kya Ruhanga. Buri nyegyesa ehindwiirwe kandi yaatonwatonwa n'ebyahandikirwe bya Baibuli. Okugyezaho kwoona aha kushoboroora nari okuhinduramu kakye nikaba akavuto, nk'okugira: “Abo bonka abaine ekanisa nka nyina-abo nibabaasa kugira Ruhanga nka Ishe-bo.” Baibuli tekumanya ahakutwaarwa kwa Mariamu kw'omubiri, nari omuzimu gwa Mariamu; kandi orundi rubaju nejurira ngu: “Tihariho oratembire omu iguru, kureka Ogwo owaashuumire okuruga omu iguru, niwe Mwana w'omuntu ori omu iguru.” (Yohaana 3:13) Baibuli hoona teyine kyeri kugaamba ahari Mariamu kuba omuteerani. Konka negira ngu: “ahakuba hariho Ruhanga omwe, kandi n'Omuteerani omwe owa Ruhanga n'abantu, ogwo muntu ni Kristo Yesu…” (1 Timoseo 2:5) Nk'oku kiri kityo, tihariho aheri kugamba Mariamu kuba omutonganirizi, kureka: “Baana bangye abato, naabahandiikira ebigambo ebyo, ngu murekye kushiisha; kwonka omuntu weena ku araashiishe, twine Omutonganizi ahari Isheboona, niwe Yesu Kristo ohikiriire; kandi Ogwo niwe karabo ahabw'ebibi byaitu, kandi ti byaitu twenka, kureka n'ebibi by'ensi yoona.” (1 Yohaana 2:1-2) Amiina.

Akabi akaayombekirwe katwaire omuhanda gwako okuruga obukristaayo bwikirizibwa nka Ekanisa y'ihanga. Omu kutandikaho enyegyesa y'obushatu, ebigambo by'okwehayo ebya maani omuri Matayo 28:19 bikahindurwamu engyenderwaho, kugira, “omu iziina rya Ishe-itwe, n'ery'omwana, n'ery'Omwoyo Orikwera,” ekitaine kakwate n'akakye na Baibuli. Nangwa, ekyahandikirwe kikwatireine aha nyikiriza y'iziinay'omu ndagaano enstya ahu Ruhanga Arikweyorekyera nka Ishe-itwe omu Mwana kandi kurabira omu Mwoyo orikwera kandi ahu yaabatiriziibwe. Ahabw'ekanisa ya Yesu Kristo, ebi nibiguma bihikire n'okuhistya eri izooba: “Kandi eki muraagambe kyona, n'eki muraakore kyona, byona mubikore omu iziina rya MUKAMA waitu Yesu, nimusiima Ruhanga Isheboona omuriwe.” (Abakolosai 3:17)

Kityo kikahindurwa ekyeteengo ahabwa'yudaaya kugira ngu nabo baikirize “Obushatu.” N'obu kirabe kiri kityo, bakaba batakabaasa kwikiriza Ruhanga okozirwemu abantu bashatu ahabw'okuba ekiragiro ekirikubandiza kimwe kuruga omu kanwa ka Ruhanga kikaba kiri:

“Niinye MUKAMA Ruhanga waawe, owaakwihire omu nsi ya Misiri, omu nju y'obuhuuku. Otarigira baaruhanga abandi, nyowe ndiho. Otaryekorera ekishushani kyona ekibaizire, n'obu kyakuba ekishushani ky'ekintu kyona…” (Okuruga 20:2-4) “Mbwenu eri izooba omanye eki kandi okite aha mutima, ku MUKAMA ari Ruhanga ori omu iguru ahaiguru n'omu nsi ahansi; tihariho ondiijo weena.” (Eky'ebiragiro 4:39)

Oktandikaho k'okweteisa kw'obushatu nakwo kukaaretera okuhgiganisibwa kw'Abayudaaya. Bakakyeenwa kandi bayetwa abaitsi ba Kristo na Ruhanga. “Abajwekyerwa b'okufa kw'a babambirwe!” kikarangiriwa ahaiguru. Omu mwaka gwa 321, bakazibirwa kweeza Sabbato, kandi bashabwa kweeza Saande omu mwanya gwa Sabbato: amaramizo gakahindurwamu engo z'ente.

Entaniso ekwatsire eri ahagati y'Ekanisa ya Yesu Kristo hamwe n'egyo eya mateeka ga Rooma neyorekwa n'omukushoboroora oku nk'oku byahandikirwe omu byafaayo by'ekanisa: “Paapa hamwe na Empura nk'abakwitse obuteeka bw'abakristaayo bw'ensi yoona” (Große illustriete Kirchengeschichte [Great illustrated History of the Church], orupapura rwa 74). “Omu maani (ga Paapa) ni rurara ibiri, ey'omwoyo hamwe n'etari y'omwoyo – nk'oku engiri erikushomesa (Luka 22:38) N'ahabw'ekyo rurara zombie n'ez'obushoboroozi bw'ekanisa, ey'Omwoyo n'etari y'Omwoyo. N'obu kirabe kiri kityo, ey'okubanza neija kuhesebwa Ekanisa kandi eya kabiri etegyekwe Ekanisa: ey'okubanza omu mikono y'omwebembezi w'ediini kandi eya kabiri omu mikono y'abagabe hamwe n'amahe, kwonka omukwirizibwa hamwe n'omu kugumisiriza kw'omwebembezi w'ediini.” (Große illustriete Kirchengeschichte, orupapura rwa 94)

Tebereza enyikiriza etahikire ey'ahamuheru: Rurara ibiri omushaija ezi yabaire atambura nazo (Luka 22:36-38), ezagambirweho okugira akakwaate n'okuboonaboona kwa kristo, tizirakozisibwe mumwanya gwazo nk'ekyoburinganiza bw'okworeka amaani. Kikaba nikibatsika kita ngukikahenderwa ngu ekanisa ekaba ehairwe rurara ibiri, ngu ey'Omwoyo hamwe n'ey'ensi? Hoona nabwe, omu kihandiiko ekyo Omujuni Wenyine akegambirira ngu naija kwiitwa nk'omuhenda biragiro: “Ahakuba nimbagambira nti: Ekyahandiikirwe eki kishemererire kuhikiirira ahariinye ngu, Akabambirwa hamwe n'abasiisi, ahabw'okuba ebyamppandikirweho nibyenda kuhika.” (Orunyiriri rwa 37)

Ekanisa ya Yesu Kristo ehairwe rurara emwe “Rurara y'Omwoyo,” nk'akabonero k'ekigambo kya Ruhanga: “kandi mujware enkofiira ey'okujunwa, na rurara y'Omwoyo, nikyo kigambo kya Ruhanga…” (Abaefeso 6:17), kwonka etari rurara y'ensi! Tihaine ahu Ekanisa ya Yesu Kristo ahu yaahiganisiize abaandi, kureka niyo eyahiganisiibwe: ebyafaayo nibikyoreka gye.

Aha ntumwa, MUKAMA akagira, “Mwijukye ekigambo eki naabagambiire nti: Omuhuuku takira MUKAMA we. Ku baraabe bampiigire, naimwe baryabahiiga; ku baraabe baarinzire ekigambo kyangye, n'ekyanyu baryakirinda.” (Yohaana 15:20) Omujuni waitu Akongeraho ekiragiro ekindi kimwe ahari biriya ikumi: “Nimbaha ekiragiro kisya nti: Mukundane, nk'oku naabakunzire, naimwe mube nikwo mwakundana.” (Yohaana 13:34)

Enyegyesa y'ekanisa eya “rurara ibiri” ekamara maani ekirgiro “otariita” yakihindura okwiita kwaba ekiragiro. Ba Paapa bakakozesa rurara etari y'Omwoyo, kandi abo abatarayorobire baitwa. Weena orikwenda kutunga kumanya aharikyo, aine kushoma sipiiki ei Paapa Urban׀׀yahiire omuri Clermont omu kwa ikumi nakumwe ebio 27, 1095, ahi yaraagiire ababaire bizire kushaba kwiita abainazi boona. Abashabi bakaraganisibwa kusasiirwa ebibi byabo kandi n'okwihwaho ebiheneso by'enshobi zaabo. Amahe gaabo kugahambire Yerusaleemu omu mwaka gwa 1099, enkumi n'enkumi z'Abayudaaya n'Abaisiraamu hamwe n'abandi bakaitwa. Omu nkungaana mushanju ahagati ya 1095 na 1272, obukaikuru bwa bantu bakatemwatemwa. Obu Kristaayo obuteyendiirwe, okucoondoza, okuhiganisa kw'abantu b'enyikiriza nyingi, okwostya abarogo, nangwa n'okwiita enkumi z'aba Protesitanti b'omuri Bufaraansa omu kiro kimwe, aha biro 23/24, 1572, buri kimwe kikabaho “ahabw'okuta ekitiniisa omu bushatu oburu kwera,” omu iziina rya Ishe-itwe, n'ery'Omwana, n'ery'Omwoyo Orikwera.”

Eiraka nireyetera ahaiguru: Akaire koona, hakaba hariho abaire bagarurwa butsya omu Mwoyo. Abo abakwikiriza nk'oku ebyahandikirwe ebirikwera biri batwiire omu kabi k'okuhiiganisibwa Ekanisa kandi obutosha bahirweeyo omu kwiitwa, yaabe n'ekanisa ya Albisriender, ekisinde kya Waldenses, aba Cathars, ab'eishe-emwe ba Bohemian, hamwe n'abandi. Kityo, Jan Hus, ou Ekigambo kya Ruhanga kyabaire kiberiireeky'omuhendo, akokyebwa aha katuungu k'okwotsya abajurizi aka Constance omu kwa mushanju ebiro 6, 1415, ahagati y'okusheka k'abakakiiko k'aba Faaza. Itaka rikatumbikwa eshagama y'abajurizi. Obuhango bw'okusiingwa omushango obu ba Paapa b'abarooma beteireho tigukabaasa kugyeragyeranizibwa omu nsi. “N'eshagama ya baanabi n'abarikwera n'eya boona abaitsirwe omu nsi ekashangwa omuri orwo rurembo.” (Okushuuruurirwa 18:24) Aha kiro ky'ahamuheru ky'okucwa orubaanja, baryaija kusingibwa omushango omu maisho g'abo abubaitiire omu mihendo miingi.

Omu kanisa y'okubanza ey'ekigambo omu Kushuuruurirwa 2:2, MUKAMA akahimbisa ekanisa ye: “Ati: Nimmanya ebi orikukora, okwezirika kwawe, n'okugumisiriza kwawe; kandi nimmanya ku otabaasa kugumisiriza abantu babi, kandi ku waayetegyereize abeeyeta entumwa, haza batari bo, okashanga bari ab'ebishuba…”

Omu baruha ze nyiingi, namunoonga rukundo ei yayorekire Abatesalonika hamwe na Timoseo, Paulo akoreka okukwatwaho ngu nihabasa kubaho okwehakana enyikiriza eya mazima. Entumwa akaba aine kukabukira ekanisa y'abakorinso: “Kwonka nyine obwoba nti: Nk'oku enjoka yaategire Haawa n'obugobya bwayo, ebiteekateeko byanyu bikaahabisibwa, muruga omu muhanda ogurikurahuka kandi ogurikwera oguri omuri Kristo. Ahakuba omuntu ku arikwija yaababuurira Yesu ondiijo, ou tutarabuuriire, nari mwayakiira omwoyo ogundi, ogu mutaraakiire, nari mwaikiriza engiri ey'omuringo ogundi, etari i mwaikiriize, mumwikiriza ahonaaho mutarikubanganisa.” (2 Abakorinso 11:3-4) 

Omu Bagalatia 1:6-8, entumwa ekarangirira omukyeeno ahari abo boona abarikuburira engiri endaijo: “Kwonka ku haakugira owaababuurira engiri etari nka i twababuuriire, yaaba itwe n'obu yaakuba maraika orugire omu iguru, akyeenwe.”Egi n'enshonga y'amaani munonga munonga.

Nk'oku enjoka omu kutandika kw'okuhanga kw'obuhangwa omu musiri gwa Edeni yabibire embibo y'okubanganisa aha kikwatireine n'ekigambo eki  MUKAMA Ruhanga yagambiire Adamu omu kuhaakahaakana, “N'ekyamazima, Ruhanga akagira ngu…?”, kityo kikaretaho obutikiriza kandi, nangwa, kikaretaho okubeihwabeihwa kwa Haawa, kikabaho nangwa n'omukuhendera kw'obunaku bwa beegi n'obwanyima n'aburi hati: okubutsabutsa ahakikwatireine n'ekigambo, obutikiriza, obugomi, okugwa okuruga aomu kanisa: Okuruga aha kigambo.

Ekigambo kya Ruhanga kikeetwa omu bibuuzo: Okuvunuurwa n'enyegyesa z'omuntu nyabuntu z'atandikwaho. Hoona ahu ekyabeireho, okuramya kwona kuba okwabusha, nk'oku MUKAMA yabaire aine kugambira Abaayudaaya enyimaho: “Yaabagarukamu ati: Imwe ndyarya 'mwe, Isaaya akabaraguraho kurungi, nk'oku kyahandiikirwe ngu: Ab'eihanga eri nibampaisa ekitiinisa eminwa yaabo, kwonka emitima yaabo endi hare. Bandamiza busha, Ahakuba enyegyesa ey'ebi beegyesa  okuba obuhamizo bw'ediini N'ebiragiro by'abantu.” (Mako 7:6-7) Kandi n'eki yesu yaagambiire abahandiiki ababaire baine enyegyesa zaabo n'ahati nitukireba: “… kwonka nyowe ahabw'okugamba amazima, imwe timuunyikiriza. … owa Ruhanga ahurira ebigambo bya Ruhanga; imwe eki mutabihuririra n'ahabw'okuba timuri ba Ruhanga.” (Yohaana 5:45+47) Hakiriho embibo ibiri z'omwoyo ezitari kushushana obunaku obu: “Yaabagarukamu ati: Owaabibire embibo nungi n'Omwana w'omuntu; omusiri n'ensi; embibo enungi nibo baana b'obukama; enkyenzi n'abaana b'Omubi…” (Matayo 13:37-38) 

Okuramya okuhikire okwa Ruhanga nikuruga omu mutima ogu garwiirwe butsya, ogwezire. MUKAMA waitu Akagira: “Kwonka obunaku nibwija, kandi bwahikire, obu abaramya ab'amazima bariramizamu Isheboona omu mwoyo n'omumazima; ahakuba Isheboona asherura abari nk'abo kumuramya. Ruhanga n'Omwoyo; kandi abamuramya bashemereire kumuramiza omu Mwoyo n'omu mazima.” (Yohaana 4:23-24) Ogwe weena Atari kuramya nk'oku Omwoyo Orikwera Arikworeka nk'oku ekigambo kya Ruhanga naramya ondiijo, Atari We.

Omu Batesalonika bakabiri 2 eki chweka ky'akabiri 2 , Paulo akaba yaragwiire okwehakana okw'ahamuheru kandi n'ano omushaija w'ekibi ari kukyikiriira: “… kandi omuzigu oyetunguura, akarwanisa ekintu kyona ekyetwa Ruhanga, akashutama omuri Hekalu ya Ruhanga, naayeyeta Ruhanga (omushoroorongo gwa 4) n'obugobya bwona obubi obw'okuhabya ab'okuhwerekyerera, ahabw'okuba bakanga kukunda amazima ngu bajunwe. Nikyo Ruhanga arikubooherereza ekirikuhabya eky'amaani kubaikiririsa eby'ebishuba…” (emishororoongo 10-11) Abo abatari kuta ekitinisa kandi abatarikwikiririza omu kigambo kya Ruhanga nk'amazima goonka agahikire ahabw'abo bonka hamwe n'ahabw'ekanisa bagweriirwe okwikiriza ebishuba by'ediini.

Ekyabaireho bwanyima y'obunaku bw'entumwa, tikikabaasa kufunzibwa: Abashaija hati abarikweetwa b'ishe-b'ekanisa (church fathers) baakoreka enyegyesa y'obukafiiri kandi babona abakuratsi. Abo abakwetwa b'ishe-b'ekanisa bakaba bari Abakristaayo omu buntu, kwonka batari ntumwa za Yesu Kristo. Tihariho n'omwe omuribo owabaire aine okwetwa okurikweera. Abakumanywa gye ni Athanansio, Agusito na Hieronymus. Bakaba bari abashaija bakuruga omu bukafiiri bwa hellenistic kandi obutoosha bakaba batakatungaga okuhinduka okw'amazima omuri Kristo; bakaba bakyibohirwe okweraguza kandi bakareeta ebiteekateeko byabo nk'abo omu Bukristaayo.

Kuruga omu mwaka gwa 313AD, empura Constantine obu arangirira omu butongore hati ekiri kwetwa Obukristaayo okuba ediini y'eihanga, akabi kakakura. Okuruga omu kwakataano ebiro 20 okuhika okwa mushanju ebiro 25, 325, akatayayisa ba Bishopu b'enyikiriza nyingi omu kakyiko ka Niiki. Omu kaire ako, hakaba hariho ebigoombe 127 by'eki Kristaayo omu mahanga agabaire gari ag'Abarooma. Bwanyima y'obutikirizana bw'amaani hamwe n'okuhaajana, enyikiriza y'obushatu etari nangwa n'eya Baibuli ekahangwaho ahansi y'obwebembezi bwa Athanansio (Athanasius), n'obu kirabe kiri ngu boona tibarakiikirize. Bakakita aha Mwana wa Ruhanga, negira eti: “… omuri MUKAMA waitu, Yesu Kristo, Omwana omwe nyamunegyere owa Ruhanga, owazairwe Isheboona, Ruhanga kuruga omuri Ruhanga, omushana kuruga omu mushana, Ruhanga buzima kuruga Omu Ruhanga buzima, Owazairwe, otarahangirwe ogwe Atuura na Isheboona.” (Väter der Chrisnheit. [Fathers of Christianity], orupapura rwa 40) 

N'okuhistya hati, Ruhanga takazara ga, reka okuzarwa, Omwana otahwaho. Tihakabahoga Omwana otahwaho. Omu myaka enkumi ina y'omu ndagaano enkuru, tihari nabi owagambire ahari Isheboona ari omu iguru, kureka Omwana, konka MUKAMA Ruhanga – YAHWEH-Elohim – nagambwaho emirundi eri kurenga enkumi ina. Omu mabaruha, okutandika n'Abarooma 1:7, nituguma nitushangamu okuramutysa: “Embabazi ahari imwe hamwe n'obusingye zikuruga owa Ruhanga Ishe'itwe, kandi MUKAMA Yesu Kristo.” Kwonka tihariho murundi n'agumwe ahikikugira ngu: “…Ruhanga Omwana” nari “…Ruhanga Omwoyo Orikwera. Nk'oku Ruhanga Elohim yaatweyorekire nka MUKAMA/YAHWEH kandi akatambura omu mubiri ogurikureebwa omuri Edeni atyo akahanga Adamu omu kyishushwani kye, Ruhanga ogwe omwe Akeyoreka nka Ruhanga omu iguru omu Mwana We omwe nyamunegyere omunsi. N'ahabw'ekyo, MUKAMA Yesu akaakira kugira ngu, “… ondeebire, buri areebire Isheboona…” (Yohaana 14:9) Okugira ngu atucungure, Ruhanga akeyorekyera omu mubiri (1 Timoseo 3:16).

Okuraganisa kwokuzaarwa kwo'mwana nk'omujuni nikushangwa omu byahandikirwe by'omundagaano enkuru. Ezimwe aharizo:

“Ndyaba ishe, nawe abe omwana wangye.” (2 Samueli 7:14) 

“Niinyija kuranga ekiragiro kya MUAKAMA; yangira ati: Ori Omwana wangye, eri izooba naakuzaara.” (Zaaburi 2:7) 

“Okwiha obu maawe Yanzaara…” (Zaaburi 22:10-11) 

“Aryantakira ati: Niiwe Tata; Ruhanga wangye, kandi orukiri rw'okujunwa kwangye. Ndayamugira omujigaijo gwangye, omugabe orikukira abandi boona ab'omu nsi…” (Zaaburi 89:26-27) 

“Reeba, omwishiki oshugaine aryagira enda, azare omwana w'omwojo, amwete Emanueli.” (Isaaya 7:14) 

“Ahabw'okuba Omwana atuzaariirwe, Omwana w'omwojo atuhairwe, Obutegyeki buryaba aha mabega ge, N'eiziina rye aryayetwa Omuhanuuzi orikutangaaza, Ruhanga ow'obushoboorozi, Tataitwe otahwaho, MUKAMA w'obusingye.” (Isaaya 9:6) – kwonka tikikabaho: “Omwana ow'ebiro n'ebiro”!

“Kwonka iwe, Betelehemu eya Efuraata, ori mukye…,Omuriiwe nimwo hariruga Orimbeera omutegyeki wa Israeli…” (Miika 5:2) 

Obunaku ku bwahikiriire, kikabaho. Kityo, Matayo akahandiikiraho omu shuura y'okubanza: “Hati ebi byona bikakorwa, ngu kihikiriire ekyagambirwe nabi ahari MUKAMA, arikugira (Isaaya 7:14) Reeba, omwishiki oshugaine aryagira enda, azaare omwana w'omwojo, Eiziina rye aryayetwa Emmanueli amakuru ngu Ruhanga ari hamwe naitwe.” (Mataayo 1:22-23)

Omuri Luka 1 hamwe na 2, buri kimwe ekirikukwata aha kuzaarwa kw'Omwana wa Ruhanganikigambwaho gye omu bwijwiire: “Maraika yaamuhuumuriza naagira ati: Otatiina, Mariamu, ahabw'okuba otungire obuganzi ahari Ruhanga. Reeba oryagira enda, ozaare omwana w'omwojo, kandi oryamweta eiziina YESU (Oruheburaayo: Yahshua). Omwoyo Orikwera aryakwizira, N'amaani ga Rukira-boona garyakusangira; Omwana orizaarwa nikyo aryeterwa Orikwera, Omwana wa Ruhanga. … Mariamu yaagira ati: Reeba, ndi omuzaana wa MUKAMA; kimbeho nk'oku waagamba.” (Luka 1:30-31, 35, 38) 

Eiraka niryetera ahaiguru: “Muhurire, 'imwe bantu mwe, buri omwe omuri imwe!” Aka niko kaire k'amazima! Aine amatu ahurire eki Omwoyo Arikugambira ekanisa: Ekyo kyonka ekihandikirwe omuri Baibuli nikyo kya Baibuli, kandi ekyo kyonka ekyayegetsibwe kandi kikakorwa entumwa n'eky'entumwa.

Enyombeka y'enyikiriza y'obushatu, ei bashobize kweta enyikiriza y'entumwa kandi eyayorekirwe omu rukiiko rwa Niiki omu mwaka gwa 325 AD kandi n'omu rukiiko rwa Constantinople omuri 381 AD, tiziine kakwate n'an'ebya Baibuli, omu mazima obumanyirivu bw'enyikiriza bw'entumwa ez'omukanisa eya bandize. Omu rukiiko rwa Niiki, omwana akarangirirwa kubaomuntu wakabiri ow'ebyokutangaaza, kandi omurukiiko rwa Constantinople, Omwoyo Orikwera akarangirirwa nk'omuntu wa kashatu. Akanya kakye bwanyima, omu mwaka gwa 385, Hieronymus akagaitamu eky'okwongeramu aha mushororoongo gwa 7 ogwa 1 Yohaana 5 omu Baibli y'orurimi rw'owaabo oruratini, okugira: “Hariho ebirikuhamya bishatu omu iguru, Isheboona, Ekigambo, hamwe n'Omwoyo Orikwera: kandi ebi bishatu nikimwe. ”Emyaka enkumi ishatu bwanyima y'entumwa, hakaba hataine ky'amaani ekitsigiire omukwegyesa kw'entumwa.

Omu Baibuli z'abaheburaayo n'aba Giriiki ezabandize, omuri 1 Yohaana 5, omushororoonga gwa 7, nikigira ngu: “Hariho ebirikuhamya bishatu” hakurataho “Omwoyo n'amaizi n'eshagama; kandi ebishatu ebyo biikirizana. Ku turaabe nitwikiriza okuhamya kw'abantu, okuhamya kwa Ruhanga nikukira okwabo; ahakuba okuhamya kwa Ruhanga nikwo oku, ngu akahamya eby'Omwana we.” (emishororoongo 8+9; Matayo 3:17; Matayo 17:5) Entumwa Petero akakira kujurira: “Kandi eryo iraka tukarihurira niriruga omu iguru, obu twabaire turi hamwe nawe aha rushozi orwo orurikwera.” (2 Petero 1:18) 

Martin Luther akahakanisa envunuura y'omururimirw'omuka. John Wycliffe, we ahandi, akavunuura kuruga omururimi orwo orw'omuka kuta omu rujungu, reero n'ahabw'ekyo ekyo ekyageitsirwemu nikishangwamu omuri Baibuli ya King James n'oburi hati. N'obu kiraabe kihandikirwe ahansi y'orupapura ngu eki ekyahandikirwe ahari abo bashatu omu iguru tikyo kyabandize, ekyagaitsirweho nikishomwa omu nvunuura zoona ezikuruga aha Baibuli y'omururimi rw'omuka ruriya. Omu Baibuli z'omu Rugirimaani, yaba ni ey'omuri Zurich eya 1535, nk'ekyokureberaho ninga shi Baibuli ya Luther eya 1543 ninga shi ei bakukozesa hati, nitushangamu ekyagarukirwemu ekihikire ekya Baibuli eya bandize, ekituri kwebariza Ruhanga.

Baibuli erimu endagaano ibiri, enkuru hamwe n'entsya. Tihariho kikubasa kw'ongerwa aha kuraga okw'ahamuheru hamwe n'endagaano; tihariho na kimwe omuriyo ekirikubasa kuhindurwa. Entumwa Paulo akahandika: “B'eishe-emwe, kangambe nk'oku abantu bagamba. Endagaano, nangwa n'obu yaakuba ey'omuntu, ku eheza kuhamibwa, tihariho ondiijo ogiita nari ogyongyeraho.” (Abagalatia 3:15) 

Aha muheru gw'endagaano entsya omu Kushuuruurirwa 22:18-19, hariho kurabura kw'emirundi ebiri: “Niinyehanangiriza omuntu weena orikuhurira ebigambo by'omu kitabo eki, nti: Omuntu weena ku aribyongyeraho, Ruhanga aryamwongeraho ebibonaboneso ebihandiikirwe omu kitabo eki; kandi omuntu weena ku aricwa aha bigambo eby'omu kitabo ky'obunabi obu, Ruhanga aryamwaka omugabo gwe ogw'aha muti gw'amagara n'ogw'omu rurembo orurikwera, ebihandiikirwe omu kitabo eki.”

Okwiha omukutandikaho ekanisa z'abakristaayo omu kyasa kya kana, buri nyegyesa ya Baibuli ehakanisibwe, hamwe na Yesu Kristo, Omucunguzi, ahindwiirwe ekitaine mugasho. Tihariho nyikiriza z'enkiiko nari emicwe y'enyikirizaebyarangiriirwe omu bunaku bw'ebyafaayo by'ekanisa ebyaine akakwate na Baibuli. Kwongera ahari ekyo, Baibuli tekugamba aha mujwekyerwa wa Kristo nari omusika wa Petero. Ekanisa enkatolika ekahindura kubi ebigambo bya Yesu omuri Matayo 16:18 kandi babikozesa kubi n'ahari Paapa. Kwonka aho MUKAMA Yesu taragambiire Petero ngu: “Ninyija kwombeka ekanisa yangye ahari iwe“, kureka ndyayombeka ekanisa yangye aha rukiri oru” – kandi orukiri ni Yesu Kristo.

Eiraka niryetera ahaiguru: Muhurire, 'imwe bantu mwe, buri omwe omuri imwe: Tihariho kanisa y'ihanga nari enyikiriza eri Ekanisa eyombekirwe Kristo, Omucunguzi, n'obu yakuba Enkatolika nari Aba Orthodox, nari aba Coptic nainga shi aba Abachaldean, n'obu bakuba Abasiria nainga Abamisiri. Ezi zoona n'ekanisa z'abakristaayo, kwonka teri Kanisa ya Yesu Kristo. Ekanisa ya Yesu Kristo erimu abantu bonka abakwikiriza okurugirira ahaby'ahandikirwe ebirikwera. Ekicweka eky'akabi n'okugira ngu buri kanisa, otwaariremu Ab'angelica hamwe n'aba Lutheran, neeha abantu bayo okumarwa ngu obucunguzi bwabo buhamire. N'okuhitsya n'eri izooba, n'obu kirabe kiri kityo, tihariho kanisa eyajunire n'omwe. Kwonka abantu boona omu makanisa goona nibabasa kujunwa okwikiririza omuri Yesu Kristo okurabira omu kumanyirira kw'omuntu kw'okujunwa hamwe n'okuhindurwa (Ebyakozirwe 3:19).

Ba Epuura,abagabe hamwe n'abategyekyi bakataho emigoroora aha nyikiriza z'amahanga. N'ahabw'ekyo ekabaganisibwamu omu nyikiriza: aha Abaabuda, kuriya Abahiindu, Abashiinto; kunu Abasunni, hariya Abashiiti, hariya Ab'abalvis n'aba'lawiiti, aha Abakatulika, kuriya aba protestanti. Omuri Asia n'omuri Afrika, abeebembezi b'enganda batandikaho enyikiriza. Kwonka Ruhanga tari mu diini yoona; Ruhanga Ayeyorekyeire omuri Yesu Kristo honka, kandi omu mucunguzi honka niho ahi tukubaasa kubugana Ruhanga (2 Abakorinso 5:19).

Omu maakanisa g'abakristaayo, amaskraamentogaagarukire omu mwanya gw'enyikiriza y'okujunwa omuri yesu Kristo, Omucunguzi, n'obu Baibuli erikugamba aha nyikiriza y'omuntu nk'omuntu: “Oriikiriza akabatizibwa, aryajunwa; kwonka otariikiriza aryasingwa orubanja.” (Mako 16:16) Okurugiriira aha nyegyesa y'ekanisa, okumeemera nari okushuka amaizi aha buso bw'abereere nainga abantu bakuru kushemereire kuba okuzaarwa kw'akabiri kw'amaizi n'Omwoyo (Yohaana 3:5), kwonka omu mazima tikwo kiri. Okumeemera nikugaruka enyima ahari Constantine, owabaire abyaami aha kitanda ekiyaafereireho omu kwezi kwa mushanju 337 obu Bishop Eusebiusya amumeemeraho amaizi emirundi eshatu aha buso bwe, ow'okubanza kukozesa engyenderwaho y'obushatu “omu iziina y'Ishi'itwe, n'Omwana, n'Omwoyo Orikwera.” Okwo nikwo Constantine arikugambwa kuba yahiindukire kuba omukristaayo, kwonka akeeta ruhanga w'omushana Sol okuhistya aha muheru gwe.

Kyakiro ya MUKAMA nayo ekahindurwa kubi, n'obu erabe n'egambwaho gye omuri 1 Abakorinso 10:14-22: “Okukwatana ekikopo ky'omugisha, eki tushabira omgisha, tikwo kukwatanisa omu shagama ya Kristo? Okubagana omugaati ogu tucwamu, tikwo kukwtanisa omu mubiri gwa Kristo? Nk'oku omugaati guri gumwe, nikwo naitwe, n'obu turi baingi, turi omubiri gumwe,ahabw'okuba twena tubagana omugaati gumwe.”

Tihariho n'akimwe ekihandikirwe omu Kigambo kya Ruhanga aha kikwatireine n'okuhiinduka kw'omugaati nari amaizi omu mubiri gwa Kristo nari ekikwatereine na Viinyo okuhindurwamu eshagama ya Kristo. Kandi oihireho ekyo, MUKAMA waitu Akagira, “Nimbagambira nti: Tindinywa hari Viinyo y'ebyana by'omuzaabibu okwiha ahati okuhistya aha kiro ekyo, obu ndiinywa naimwe Viinyo nsya omu mubukama bwa Tata.” (Matayo 26:29) 1 Abakorinso 11:23-34 naho nihagira: “Ahakuba ku murya aha mugaati ogu, kandi mwanywa n'aha kikopo eki, muba nimworeka okufa kwa MUKAMA waitu, okuhistya obu ariija.” Omuhindurwa w'omuswiizi Huldrych Zwingli akahakanisa enyegyesa ngu omugaati hamwe na viinyo ngu bikahiindukamu omubiri n'eshagama ya Yesu omu katabo k'okushaba k'abaroomakandi yaakyoreka gye ayemereire omu Baibuli: “… ekitaambo kya misa tikiine kyikiri kumanyisa kureka okuhakanisa okuhoonga kumwe hamwe n'okuboonabona kwa Yesu Kristo kandi ngu n'okuhimbisa ba ruhanga obatarikwikirizibwa.” (Heidelberg Catechism, ekibuuzo kya 80) 

Kristo yagaba ataine kuhoongwa omubuhereza busya buri izooba, kureka Akehoongwa rimwe kandi yaheza kandi yamariira okucungura okutahwaho. Okwo nikwo kihandikirwe omu kigambo kya Ruhanga: “taataahire mu mwanya ogurukwera, aine eshagama y'embuzi nari ey'ente, kureka akataahayo rimwe yaaheza, aine eye; atyo yaatutungira okucungurwa okutarihwaho.” (Abaheburaayo 9:12) Amiina.

“Eshagama ya Kristo, owaayehaireyo ahari Ruhanga ahabw'Omwoyo Orikwera kuba ekitambo ekitaine kamogo, terikira munoonga kushemeza emitima yaanyu kureka emirimo efiire, mukabona kuheereza Ruhanga ohuriire?” (Abaheburaayo 9:14) 

“… kandi omuri ekyo eki akunda itwe tukeezibwa ahabw'okuheebwayo kw'omubiri gwa Kristo rimwe akaheza.” (Abaheburaayo 10:10) Amiina.

Baibuli nabwe tihaine karungi kona kerikumanya nari okwezibwa okw'abafiire. Omu itebezo ry'aha kibuungo (Matayo 5), MUKAMA Yesu akaha emigisha mwena abaikiriza abahuriire; gumwe ahari yo ni: “Baine omugisha abashemereire omu mutima, ahabw'okuba abo baryareeba Ruhanga!”, n'ebindi n'ebindi. N'aburi hati, ekyi nikyi kikora aha bakuratsi be abamazima: “Kwonka amaisho gaanyu gaine omugisha, ahabw'okuba nigareeba, n'amatu gaanyu, ahabw'okuba nigahurira.” (Matayo 13:16) 

“Kandi omuntu weena oritakira eiziina rya MUKAMA aryajunwa.” (Ebyakozirwe 2:21) 

“Omuntu owaatungire omugabo omu kuzooka okwo okw'okubanza aine omugisha kandi n'orikwera. Abari nk'ogwo okufa kwa kabiri tikubaineho bushoboorozi; kureka baryaba abanyamurwa ba Ruhanga na Kristo, bategyeke nawe okumara emyaka rukumi.” (Okushuuruurirwa 20:6) 

Kityo, oshugaine Maria owaatungire obugaanzi owa Ruhanga, akaheebwa omugisha ahabw'okwikiriza kwe: “kandi ohairwe omugisha, iwe owaikiriize ku ebi waagambiirwe MUKAMA birihikiirizibwa.” (Luka 1:45) N'obu yaatoreinwe kuba nyina w'omucunguzi, akaba aine kutuunga okubatizibwa kw'omwoyo Orikwera aha kiro kya Pentekoti. Nagabwaho omurundi gw'aha muheru omu Byakozirwe entumwa 1:14, hamwe naabo 120 ababaire beerundaniire omu kushaba omu kishengye ky'aha ruguru: “Abo boona hamwe n'abakazi na Mariamu nyina wa Yesu n'abarumuna,” ekigambo “Nyina wa Ruhanga” tihaine ahu kiri omu Baibuli. Elizabeesi akagira, “Nyowe eki kyandugira hi nyina wa MUKAMA okuntaayaayira?” (Luka 1:43) 

Tihariho nyegyesa, tihariho kikorwa, tihariho kintu kyoona omu kanisa yaitwe ekikiri omukwikirizaana na Ruhanga hamwe n'ekigambo kya Ruhanga. Buri nyegyesa ehindwiirwe kandi yaatonwatonwa n'ebyahandikirwe bya Baibuli. Okugyezaho kwoona aha kushoboroora nari okuhinduramu kakye nikaba akavuto, nk'okugira: “Abo bonka abaine ekanisa nka nyina-abo nibabaasa kugira Ruhanga nka Ishe-bo.” Baibuli tekumanya ahakutwaarwa kwa Mariamu kw'omubiri, nari omuzimu gwa Mariamu; kandi orundi rubaju nejurira ngu: “Tihariho oratembire omu iguru, kureka Ogwo owaashuumire okuruga omu iguru, niwe Mwana w'omuntu ori omu iguru.” (Yohaana 3:13) Baibuli hoona teyine kyeri kugaamba ahari Mariamu kuba omuteerani. Konka negira ngu: “ahakuba hariho Ruhanga omwe, kandi n'Omuteerani omwe owa Ruhanga n'abantu, ogwo muntu ni Kristo Yesu…” (1 Timoseo 2:5) Nk'oku kiri kityo, tihariho aheri kugamba Mariamu kuba omutonganirizi, kureka: “Baana bangye abato, naabahandiikira ebigambo ebyo, ngu murekye kushiisha; kwonka omuntu weena ku araashiishe, twine Omutonganizi ahari Isheboona, niwe Yesu Kristo ohikiriire; kandi Ogwo niwe karabo ahabw'ebibi byaitu, kandi ti byaitu twenka, kureka n'ebibi by'ensi yoona.” (1 Yohaana 2:1-2) Amiina.

Akabi akaayombekirwe katwaire omuhanda gwako okuruga obukristaayo bwikirizibwa nka Ekanisa y'ihanga. Omu kutandikaho enyegyesa y'obushatu, ebigambo by'okwehayo ebya maani omuri Matayo 28:19 bikahindurwamu engyenderwaho, kugira, “omu iziina rya Ishe-itwe, n'ery'omwana, n'ery'Omwoyo Orikwera,” ekitaine kakwate n'akakye na Baibuli. Nangwa, ekyahandikirwe kikwatireine aha nyikiriza y'iziinay'omu ndagaano enstya ahu Ruhanga Arikweyorekyera nka Ishe-itwe omu Mwana kandi kurabira omu Mwoyo orikwera kandi ahu yaabatiriziibwe. Ahabw'ekanisa ya Yesu Kristo, ebi nibiguma bihikire n'okuhistya eri izooba: “Kandi eki muraagambe kyona, n'eki muraakore kyona, byona mubikore omu iziina rya MUKAMA waitu Yesu, nimusiima Ruhanga Isheboona omuriwe.” (Abakolosai 3:17) 

Kityo kikahindurwa ekyeteengo ahabwa'yudaaya kugira ngu nabo baikirize “Obushatu.” N'obu kirabe kiri kityo, bakaba batakabaasa kwikiriza Ruhanga okozirwemu abantu bashatu ahabw'okuba ekiragiro ekirikubandiza kimwe kuruga omu kanwa ka Ruhanga kikaba kiri: 

“Niinye MUKAMA Ruhanga waawe, owaakwihire omu nsi ya Misiri, omu nju y'obuhuuku. Otarigira baaruhanga abandi, nyowe ndiho. Otaryekorera ekishushani kyona ekibaizire, n'obu kyakuba ekishushani ky'ekintu kyona…” (Okuruga 20:2-4) “Mbwenu eri izooba omanye eki kandi okite aha mutima, ku MUKAMA ari Ruhanga ori omu iguru ahaiguru n'omu nsi ahansi; tihariho ondiijo weena.” (Eky'ebiragiro 4:39) 

Oktandikaho k'okweteisa kw'obushatu nakwo kukaaretera okuhgiganisibwa kw'Abayudaaya. Bakakyeenwa kandi bayetwa abaitsi ba Kristo na Ruhanga. “Abajwekyerwa b'okufa kw'a babambirwe!” kikarangiriwa ahaiguru. Omu mwaka gwa 321, bakazibirwa kweeza Sabbato, kandi bashabwa kweeza Saande omu mwanya gwa Sabbato: amaramizo gakahindurwamu engo z'ente.

Entaniso ekwatsire eri ahagati y'Ekanisa ya Yesu Kristo hamwe n'egyo eya mateeka ga Rooma neyorekwa n'omukushoboroora oku nk'oku byahandikirwe omu byafaayo by'ekanisa: “Paapa hamwe na Empura nk'abakwitse obuteeka bw'abakristaayo bw'ensi yoona” (Große illustriete Kirchengeschichte [Great illustrated History of the Church], orupapura rwa 74). “Omu maani (ga Paapa) ni rurara ibiri, ey'omwoyo hamwe n'etari y'omwoyo – nk'oku engiri erikushomesa (Luka 22:38) N'ahabw'ekyo rurara zombie n'ez'obushoboroozi bw'ekanisa, ey'Omwoyo n'etari y'Omwoyo. N'obu kirabe kiri kityo, ey'okubanza neija kuhesebwa Ekanisa kandi eya kabiri etegyekwe Ekanisa: ey'okubanza omu mikono y'omwebembezi w'ediini kandi eya kabiri omu mikono y'abagabe hamwe n'amahe, kwonka omukwirizibwa hamwe n'omu kugumisiriza kw'omwebembezi w'ediini.” (Große illustriete Kirchengeschichte, orupapura rwa 94) 

Tebereza enyikiriza etahikire ey'ahamuheru: Rurara ibiri omushaija ezi yabaire atambura nazo (Luka 22:36-38), ezagambirweho okugira akakwaate n'okuboonaboona kwa kristo, tizirakozisibwe mumwanya gwazo nk'ekyoburinganiza bw'okworeka amaani. Kikaba nikibatsika kita ngukikahenderwa ngu ekanisa ekaba ehairwe rurara ibiri, ngu ey'Omwoyo hamwe n'ey'ensi? Hoona nabwe, omu kihandiiko ekyo Omujuni Wenyine akegambirira ngu naija kwiitwa nk'omuhenda biragiro: “Ahakuba nimbagambira nti: Ekyahandiikirwe eki kishemererire kuhikiirira ahariinye ngu, Akabambirwa hamwe n'abasiisi, ahabw'okuba ebyamppandikirweho nibyenda kuhika.” (Orunyiriri rwa 37) 

Ekanisa ya Yesu Kristo ehairwe rurara emwe “Rurara y'Omwoyo,” nk'akabonero k'ekigambo kya Ruhanga: “kandi mujware enkofiira ey'okujunwa, na rurara y'Omwoyo, nikyo kigambo kya Ruhanga…” (Abaefeso 6:17), kwonka etari rurara y'ensi! Tihaine ahu Ekanisa ya Yesu Kristo ahu yaahiganisiize abaandi, kureka niyo eyahiganisiibwe: ebyafaayo nibikyoreka gye.

Aha ntumwa, MUKAMA akagira, “Mwijukye ekigambo eki naabagambiire nti: Omuhuuku takira MUKAMA we. Ku baraabe bampiigire, naimwe baryabahiiga; ku baraabe baarinzire ekigambo kyangye, n'ekyanyu baryakirinda.” (Yohaana 15:20) Omujuni waitu Akongeraho ekiragiro ekindi kimwe ahari biriya ikumi: “Nimbaha ekiragiro kisya nti: Mukundane, nk'oku naabakunzire, naimwe mube nikwo mwakundana.” (Yohaana 13:34) 

Enyegyesa y'ekanisa eya “rurara ibiri” ekamara maani ekirgiro “otariita” yakihindura okwiita kwaba ekiragiro. Ba Paapa bakakozesa rurara etari y'Omwoyo, kandi abo abatarayorobire baitwa. Weena orikwenda kutunga kumanya aharikyo, aine kushoma sipiiki ei Paapa Urban׀׀yahiire omuri Clermont omu kwa ikumi nakumwe ebio 27, 1095, ahi yaraagiire ababaire bizire kushaba kwiita abainazi boona. Abashabi bakaraganisibwa kusasiirwa ebibi byabo kandi n'okwihwaho ebiheneso by'enshobi zaabo. Amahe gaabo kugahambire Yerusaleemu omu mwaka gwa 1099, enkumi n'enkumi z'Abayudaaya n'Abaisiraamu hamwe n'abandi bakaitwa. Omu nkungaana mushanju ahagati ya 1095 na 1272, obukaikuru bwa bantu bakatemwatemwa. Obu Kristaayo obuteyendiirwe, okucoondoza, okuhiganisa kw'abantu b'enyikiriza nyingi, okwostya abarogo, nangwa n'okwiita enkumi z'aba Protesitanti b'omuri Bufaraansa omu kiro kimwe, aha biro 23/24, 1572, buri kimwe kikabaho “ahabw'okuta ekitiniisa omu bushatu oburu kwera,” omu iziina rya Ishe-itwe, n'ery'Omwana, n'ery'Omwoyo Orikwera.”

Eiraka nireyetera ahaiguru: Akaire koona, hakaba hariho abaire bagarurwa butsya omu Mwoyo. Abo abakwikiriza nk'oku ebyahandikirwe ebirikwera biri batwiire omu kabi k'okuhiiganisibwa Ekanisa kandi obutosha bahirweeyo omu kwiitwa, yaabe n'ekanisa ya Albisriender, ekisinde kya Waldenses, aba Cathars, ab'eishe-emwe ba Bohemian, hamwe n'abandi. Kityo, Jan Hus, ou Ekigambo kya Ruhanga kyabaire kiberiireeky'omuhendo, akokyebwa aha katuungu k'okwotsya abajurizi aka Constance omu kwa mushanju ebiro 6, 1415, ahagati y'okusheka k'abakakiiko k'aba Faaza. Itaka rikatumbikwa eshagama y'abajurizi. Obuhango bw'okusiingwa omushango obu ba Paapa b'abarooma beteireho tigukabaasa kugyeragyeranizibwa omu nsi. “N'eshagama ya baanabi n'abarikwera n'eya boona abaitsirwe omu nsi ekashangwa omuri orwo rurembo.” (Okushuuruurirwa 18:24) Aha kiro ky'ahamuheru ky'okucwa orubaanja, baryaija kusingibwa omushango omu maisho g'abo abubaitiire omu mihendo miingi.