Kẹdẹdi kunnudidè Owé Wiwé lẹ tọn, Jiwheyẹwhe kẹdẹ wẹ yín azọ́nwànú yise tọn de podọ sinsẹ̀n tọn de. Eyín mẹdepope kavi núdevo de yín zizédaga do otẹn nẹ mẹ, enẹ wẹ yise dó na boṣiọ sinsẹ̀n. Núyọ́nẹntọ Plọtẹstannọ lẹ ko wlánwé pipé bo sọ dohia hézéhézé dogbọn enẹ lọ tọn dali. Nado mọnukunnujẹ e go dagbedagbe, mí na dlẹn alọ do ohógbè delẹ. Owhẹ̀sùna de matin na sinsẹ̀n bibasi hlan Malia gba. Yè ma dopagbe awúsọhia sinsẹ̀n bibasi hlan Malia tọn to Owé Wiwé lẹ gba. Na yì owhè fọtọ́n-fowe-kanwe-kò (1,500) hunkọ matin awúsọhia mọtọnhunkọ. Di onú jonọ de, awúsọhiamẹ mọtọnhunkọ lẹ yín mimọ to otò Katoliki tọn lẹ mẹ taidi otò Polandi tọn, po Pọtugal tọn po, po Supeni tọn po, podọ Flansi tọn. To otò Plọtẹstan tọn lẹ mẹ, Malénu lẹ, po vodun he yè ylọ dọ Budda-sẹ̀ntọ lẹ po, po otò devodevo he pò lẹ po, fie wẹ tódidó yé omẹ pó tọn tin, ṣigba whenuena yé dóhùdo whlẹngan boṣiọ lọ tọn te, boṣiọ lọ ma nọ sọawúhia to asiko lọ mẹ gba. Na omẹ dopodopo ni dó kàndeji dọ Malia ma sọgan sọawúhia gbèdé kẹdẹdilé Pita, Josẹfu po, omẹ he pò lẹ po ma sọgan sọawúhia dó. Poun dọ e jọ gbọn linlẹn dali, na mọwẹ yè jlo dó wutu wẹ. Mẹde sọgan kànbiọ dọ, to gbejizọnlin yise yetọn tọn mẹ, bé mẹnu wẹ yé to sinsẹ̀n bo sọ to yẹyidogona to Jesu po Malia po mẹ? Gbigbọ na hunkọ tọn wẹ e yín bo ma to gigopana Jesu adavo Malia? Bé Gbigbọ Wiwé wẹ? Nugbo e ma yín Gbigbọ Wiwé gba. Gbigbọ oklọ tọn wẹ. Yẹwhenọ he yè nọ ylọ dọ, Rev. O. Makimani wlánwé to ohóta he yín, “Gbigbọ mawé tin to sinsẹ̀n bibasi hlan Malia mẹ”, dolé dọ: “Sinsẹ̀n dabla bibasi lẹ́ Malia yín ohiadonu de ga gbọn mẹjizinnọ gbigbọ mawé tọn dali. Gigona hlan Malia yín winwlán dai sọn owhè kanwe-kò tintan lẹ tọn dali. Sinsẹ̀n hóhó Kosi lẹ tọn he yín onọ-yẹwhe-yọnnu lẹ tọn tọn ko ṣẹ̀ nukọnyì to sinsẹ̀n bibasi hlan Malia mẹ, yè dọ jẹnukọnna owhè kanwe-kò tintan lẹ.” (O. Markmann, Irrtumer der katholischen Kirche, pg. 47).

Sọn whetẹnu gbọn wẹ Jiwheyẹwhe tindo onọ de te? Ohógbè mọtọnhunkọ ma tin to Owé Wiwé lẹ mẹ gba. Malia ma yín Onọ Jiwheyẹwhe tọn gba ṣigba é ji Jesu Klisti Oklunọ podọ Whlẹngantọ mítọn poun wẹ. Mí mọ to otòdaho Efesu tọn mẹ, fie agùndaho dawhá daga, bo to didọ, dọmọ: “… Daho wẹ Diana Efesunu lẹ tọn” (OWALỌ 19:28). Dinvie to opli daho he mẹ yé nọ doyẹyigona Malia te, yé nọ jihàn dọmọ: “Daho wẹ Malia!” E bọawu nado zìn ode dai bo sọ zéde daga.

Sọn owhè kanwe-kò donu atọ́ntọ mẹ kẹdẹ wẹ sinsẹ̀n bibasi hlan Malia ṣẹ̀ sọn. Mẹhe yè ylọ dọ Artọ Dliwusi wlánwé to K. Derschner, Und abermals krahte der hahn, pg. 401, dọ, “Sọn gbèdido otànhó lẹ tọn mẹ, yẹyidogona Malia dohia apájlẹ awubla tọn hlan ogbẹ̀ lọ blébú. Otànhó núyiwà yọpọvu tọn nado dóyisena boṣiọ sinsẹ̀n wẹ, podọ adọgbo dó na núdádai lalonọ lẹ, po nugbo dohia jẹagọ po, po tunmẹ lalonọ lẹ po, po linlẹn mẹde titi tọn lẹ po, po whẹ̀jijọ lalonọ lẹ po, ehelẹ pó sọawúhia sọn madogan gbẹtọ tọn mẹ na e yín nútotaji wutu, po núyọ́nẹn wintinwintin yé he ylọ yéde dọ hodotọ Jesu tọn lẹ tọn po, he kọ̀ndopọ́ po huhlọn agùn tọn po, po sẹni nado viavi bo sọ konu lẹ tọn po: yedọ ayihún yẹwhe lẹ tọn.”

Sọn odẹ̀ “Yẹn dogbè We Malia” tọn mẹ jẹ zédai he yín dọ yè zé Malia yì olọn mẹ to agbasa mẹ ji, ehelẹ pó yín núhe matin to Biblu mẹ, podọ enẹwutu wẹ núdádai lalonọ lẹ do tin to agùn Lomunu Katoliki tọn mẹ to owhè na yì fọtọ́n-nuọntọ̀n hunkọ (1,600) lẹ mẹ. To egbé enẹ lẹpo tin di núhe tin to yise mẹ, ṣigba to nugbo de mẹ, owalọ agọjẹdo-Klistigotọ lọ tọn wẹ, kẹntọ lọ, mẹhe klán gbẹtọ lẹpo sọn yise dopo akàn whlẹngan tọn kọ̀n he tin to Jesu Klisti mẹ, bo sọ lẹ́ yé hlan Malia sinsẹ̀n kọ̀n he ma sọgan whlẹn yé. Sọn whenu Núvọjlado tọn mẹ kaka jẹ egbé, núyọ́nẹntọ aihọn tọn lẹ ko dọhó susu do gbaungba bo sọ wlán onú susu dogbọn enẹ tọn dali.

Nado zé Malia do ote bo to sinsẹ̀n di yẹwhe to ofi susu, yín osunú de to nukun Jiwheyẹwhe tọn mẹ, podọ ehe dali gbẹtọ susu nugbonọ gbọn yín búbú. Rev. Makimani wlán dogbọn papa dinvie tọn dali to owé winwlán etọn he yín, O. Markmann, Enzeit, Entruckung, Anticrist, pg. 32-33 tọn mẹ, dọ: “E ma yín nùzinzán whenuena papa to whẹntintọ́n etọn mẹ yì otò Polandia tọn mẹ, whenuena é jẹklo to afọ boṣiọ yú he nọ ylọ dọ Madonna nukọn to otò Jasina Gola tọn mẹ, to otò Tẹnṣiwa tọn mẹ, bo zé omá sika (flower of gold) tọn de do afọ etọn glọ, podọ to gbèyíyí abọẹninọ̀ tọn de mẹ to boṣiọ lọ nukọn, bo to hódọ to ogbè yé tọn mẹ, dọmọ: ‘Totus tuum’, he tadena etọn yín ‘Bé e ma yín towe wẹ yẹn patapata?’ Odẹ̀go Totus tuum he hlan Malia lẹzùn odẹ̀go mẹpinplán tọn to gbẹ̀zán yẹwhenọzọ́nwiwà etọn lẹpo mẹ. É dotana odẹ̀ etọn hlan boṣiọ yú Malia tọn lọ,bo fó po hógbè helẹ po dọmọ: ‘To alọ towe mẹ wẹ yẹn jó agùn lọ blébu do kaka jẹ opòdo aihọn tọn! Alọ towe mẹ wẹ yẹn jó aihọn lọ blébu do, sunnu lẹpo, po gbẹtọ lẹpo po, po nọvisunnu ṣie lẹpo po, po akọta lẹpo po. Alọ towe mẹ yẹn jó otò Lomu tọn po otò Polandia tọn po do, bo sìn yé dopọ́ to sinsìn yọ́yọ́ wanyin tọn mẹ gbọn devizọ́nwàtọ towe dali. Onọ mítọn Malia, kẹalọyí mí! Onọ mítọn, a gbẹ́ mí dai blo! Onọ mítọn, plán mí!” Yè yí Malia do basi onọ agùn Katoliki Lomunu lẹ tọn tọn. Ewọ ma yín ahọsi olọn mẹ tọn gba, ṣigba ahọsi ahọludu agùn Katoliki Lomunu lẹ tọn tọn wẹ.

Kẹdẹdi owé winwlán he yè ylọ dọ, “Fatima” tọn gbọn Joaquim Malia Alọnso dali, dọ, e jẹ dọ Malia ni ko sọawúhia to azán wiatọ̀ntọ, osùn atọ́ntọ owhè 1917 tọn mẹ, hlan visunnu atọ̀n he yín lẹngbọyìntọ lẹ. Osọha wiatọ̀n he sọ vọ́ sọawúhia whlá dopo dogọ́. To azán wiatọ́ntọ, osùn ṣinawetọ owhè dopolọ tọn mẹ, “awhli he to gbeji wiwé lọ” vẹvẹna ovi atọ̀n lẹ dọ yé ni lẹ́gọ̀wá to osùn he ja mẹ. To azán wiatọ̀ntọ, osùn ṣinẹnẹtọ owhè dopolọ tọn mẹ, to awúsọhia atọ́ntọ Malia tọn whenu, é na ko dọ hlan yé dọ, “Yẹn jlo dọ mì ni lẹ́gọ̀wá fi to azán wiatọ̀ntọ osùn aotọ owhè dopolọ tọn mẹ bo hodẹ̀ po ṣapelẹ po.” Kaka jẹ awúsọhia ṣidopotọ mẹ, gbẹtọ yì fọtọ́n donu kande-ao wẹ tọ́nwhẹn yì otẹn lọ mẹ. To nukọnyìyì owhè lẹ tọn mẹ, gbẹtọ mado sọha tọ́nwhẹn yì otẹn nẹ mẹ nado hẹn kànbiọ yetọn lẹ yì Malia de, bo ma yọ́nẹn dọ Malia lọsu dohudo alọgọ tọn sọn Jiwheyẹwhe de, podọ Malia lọsu ma sọgan whlẹn mẹdepope gba. To otò Fatima tọn mẹ, apajlẹ boṣiọ Malia tọn tọn yín didohia omẹ susu nado gbogbéna. Papa Johanu PaulII lọsu jẹklo to sinsẹ̀nhọ̀ lọ mẹ to awúsọhia boṣiọ lọ tọn nukọn. Boṣiọ Malia tọn sinsẹ̀n he jẹagọdo osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn: he dọ, dọmọ: Hiẹ ma na basi boṣiọ pipa de hlan dewe, kavi apajlẹ ojlẹmọ depope tọn he tin to olọn mẹ aga, kavi he tin to aigba mẹ todò, kavi he tin otọ̀ mẹ to aigba glọ: hiẹ ma na dẹ́ dewe dodò hlan yé, kavi sẹ̀n yé gba: na yẹn Oklubnọ Jiwheyẹwhe towe Jiwheyẹwhe awuwhàntọ de wẹ, he nọ dla oylanwà otọ́ lẹ tọn pọ́n to ovi lẹ ji to whẹndo atọ̀ntọ ji yé he gbẹwanna mi lẹ tọn; bo sọ nọ do lẹblanu hia hlan whẹndo fọtọ́n lẹ de, yé he yiwanna mi lẹ tọn bo sọ nọ yìn gbèdide ṣie lẹ. (EKISỌDUSI 20:4-5). Yé omẹ he to yẹyidogona boṣiọ mọtọnhunkọ lẹ yín yiylọ hézéhézé dọ, wangbẹna Jiwheyẹwhetọ lẹ. To nugbo de mẹ, e ma yín núde ṣigba wedudu lẹ́do oyìnvu kínkọ́n de. Omẹ devo lẹ tindo fọto Jesu tọn, omẹ devo lẹ sọ tindo apajlẹ devo-devo lẹ, bo sọ basi boṣiọ Klisti tọn bo to zize é danpe to whelẹponu.

Ehe lọ hẹn mi flín vọ́fọ́n he mí basi po jonọ delẹ po. Bọ mí sọ dọhó dogbọn yise dali. To finẹ yẹn kànbiọ dọ, bé mẹde tindo kọ̀ndopọ́ vivẹ po Jesu Klisti po? Yọnnu de yíhó po ojlo dagbe de po, dọmọ: “ Yẹn ko sà Jesu ṣie” e paṣa mí omẹ po na ohó he nawe lọ dọ. Whenẹnu wẹ nawe lọ ṣẹ̀ ohó lọ tunmẹ ji dọ, yẹn hoavùn po dawe mẹho de po, bo sà boṣiọ pipa Jesu hlan agùn de yí akuẹ mliyọn dopo e lan fọtọ́n donu kò-atọ́n (1,25 m).

Boṣiọ pipa mọhunkọ tọn mliyọn donu sọha de tin aigba lẹpo ji bo sọ yín osùnú de to Jiwheyẹwhe nukọn. To Wiwéyínyín Jiwheyẹwhe tọn mẹ, É dọhó whẹ̀dida tọn do yé mẹhe to boṣiọ pipa mọhunkọ tọn lẹ sẹ̀n ji, dọmọ: “Dẹ̀hodonọ omẹ lọ yín he basi boṣiọ pipa kavi kinkọ̀n de, osùnú de hlan OKLUNỌ lọ, azọ́n alọ ananọ lọ tọn lẹ lọ tọn, bo zé e dote to nuglọ. Gbẹtọ lẹ lọ lẹpo nasọ gblọn bo dọ, Niṣẹ” (DEUTELONOMI 27:15). Gbẹtọ ma nọ din fibẹtado yetọn lẹ to Ewọ Mẹhe pégo nado whlẹn yé mẹ gba, ṣigba yé nọ din alọgọ sọn núdádai lẹ mẹ. Gbọn enẹ dali, yé jẹagọ bo sọ vlẹ́ Jiwheyẹwhe kò to gbèmimá yetọn lẹ mẹ. Whenuena yè kànhóbiọ Oklunọ Jesu dogbọn osẹ́n tintan tọn dali, Jesu sọ gblọn dọ hlan ẹn dọ: “Tintan osẹ́n lẹpo tọn wẹ, Sè, Islaẹli È, Oklunọ Jiwheyẹwhe mítọn, Oklunọ dopo wẹ: Podọ hiẹ na yinwanna Oklunọ Jiwheyẹwhe towe sọn ayiha towe lẹpo mẹ, podọ sọn alindọn towe lẹpo mẹ, podọ sọn núyọ́nẹn towe lẹpo mẹ, podọ sọn huhlọn towe lẹpo mẹ” (MALKU 12:29-30). Nugbonugbo otẹn de matin hlan Malia to ofi, kavi hlan mẹwiwé lẹ, kavi hlan ogán he nọ whlá omẹ lẹ, kavi hlan boṣiọ pipa lẹ, kavi hlan apájlẹ lẹ gba.

Bé Malia kẹdẹdi gbẹtọ, sọgan sè odẹ̀ mliyọn donu susu he yè to hiho gbọn aihọn lẹpo mẹ yín é ma yín mẹhe mọdona onú lẹpo? Bé Malia sọgan tin to olọn mẹ, to aigba ji podọ to lẹ̀wézòmẹ yín é ma yín mẹhe mọdona onú lẹpo? Jiwheyẹwhe kẹdẹ wẹ yín Mẹhe tin to ofi lẹpo podọ Mẹhe mọdona onú lẹpo. Otẹn wiwé he yín whẹntintọ́n tọn lẹpo, maho otò he mẹ otẹn helẹ tin te pọ́n, yín osùnú de to nukun Jiwheyẹwhe tọn mẹ, podọ enẹwutu, yé yín whẹ̀gbledonọ. LÉ WẸ OKLUNỌ DỌ: “Mì din mi, mì bo na nọ̀gbẹ̀: Ṣigba mì din Bẹti-eli blo, mọ biọ Gilgali mẹ blo, bo sọ ju jẹ Beẹli-ṣeba blo: na Gilgali nugbonugbo na yì biọ mẹmẹglọ mẹ, podọ Bẹti-eli na lẹzùn ovọ. Mì din OKLUNỌ, mì bo nasọ nọ̀gbẹ̀” (AMỌSI 5:4-6).

É nasọ dọ to egbé dọ, “Mì din Mi, wẹ Oklunọ dọ, mì nasọ nọ̀gbẹ̀. Mì yì otò Losdẹsi tọn kavi Fatima tọn mẹ, kavi otò Tẹnṣiwa tọn mẹ, kavi otò Altotin tọn mẹ, kavi otò he pò lẹ de mẹ blo, ṣigba mì wá Dê mì opòdo aigba tọn lẹpo na mì nido mọ ogbẹ̀ madopòdo yí.” Mẹdepope he din Jiwheyẹwhe na mọ Ẹn to fie yé tin te lẹpo, na Jiwheyẹwhe yín Mẹhe tin to ofi lẹpo wutu.

Mẹhe yè ylọ dọ Vitolio Mẹsoli dọhó do yẹwhenọ katoliki Jaman tọn he yín cardinal Josefu Latzinga go, to owé winwlán etọn he yín V. Messori, Zur Lage des Glaubens, pg. 112 mẹ, dolé dọ: “Podọ godo he apà ko jẹ Johanu Paul II dopolọ go, é yì hunwhẹ awúsọhia tintan tọn kọ̀n to otòpẹvi otò Pọtugal tọn tọn mẹ to azán wiatọ̀ntọ, osùn atọ́ntọ tọn mẹ, to otẹn wiwé whẹntintọ́n etọn tọn mẹ to otò Fatima tọn mẹ, nado dopẹna Malia, alọ mẹhe tọn yín pinplán to ali dabla de ji nado plán osòpẹn lọ.” Yẹwhenọ dopo he lọ yè dọ cardinal Latzinga dọ, dọ, agùn ko dègbè zédai lẹ tọn tọn to gbèdidè he mẹ, to owé winwlán he yín V. Messori, Zur Lage des Glaubens, pg. 108 tọn mẹ, dọmọ, “… jẹnukọnna gbèjininọ̀ kakadoi Malia tọn po onọ Jiwheyẹwhe tọn po, podọ to asiko dindẹn mẹ nado dè dòdónu ylando tọn lọ sẹ̀, podọ to agbasa mẹ nado dọ, yé zé Malia yì gigo olọn tọn mẹ.” To ehe godo, mí hia hógbè sinsinyẹn de, dọ: “Zédai helẹ nọ whlá yise nugbo to Klisti mẹ kẹdẹdi Jiwheyẹwhe nugbo podọ Gbẹtọ nugbo de” to owé winwlán dopolọ he yín V. Messori, Zur Lage des Glaubens, pg. 108 mẹ.

Mí ma sọgan jo ohógbè he lọ do mọ, adavo mí tá hinhọ́n do e ji. Zédai ẹnẹlẹ kẹdẹdi ehe pò lẹpo, ma yín dòdónu Biblu mẹ tọn gba. Nugbo Owé Wiwé tọn lẹ ma yín zizédai to opli lẹ tó, kavi ehe yè kẹalọyí bo sọ hẹn wá ayi mẹ gba, ṣigba yè dóna yise to Ohó nugbo lọ mẹ, ehe yè plọ́n kẹdẹdi gbèdidè to oyín Oklunọ tọn mẹ gbọn yé mẹhe Jiwheyẹwhe ylọ lẹ dali. Po tunmẹ helẹ pó po, yè dóna diọnukunsọ dawe he yín Latzinga po ohógbè ewlọsu titi tọn po, to owé dopolọ mẹ, pg. 62, dọmọ: “E yín domọna nugbo gbọn ewlọsu dali dọ, nugbo ma sọgan yín didá gbọn didè dali gba; podọ gbèdidè ma sọgan yín nugbo gba . Nugbo dóna yín dindinmọ, e ma dóna yín didá gba.” Eyín mẹde ma yígbèna nugbo, he yín Ohó lọ, bé omẹ lọ dóna din onú devo; podọ eyín e wá jọ bọ mẹde ma dóyise to Jiwheyẹwhe mẹ, whenẹnu omẹ lọ dóna yín pinplán kẹdẹdilé papa wà dó to mọto sòpẹ́n-whlá tọn mẹ gbọn yé mẹhe hodo é lẹ dali. To núyọ́nẹn yetọn mẹ, yé nọ tọ́nsọ́n oplọ́n yisenọ lẹ tọn mẹ biọ Malia sinsẹ̀n mẹ. Podọ nado dọ to oplitẹn yetọn lẹ mẹ to nọtẹn yetọn lẹ mẹ nado nọ ná pipa Malia. To nugbo de mẹ, onú lẹ po wẹ lẹ́do Malia. Klisti ma yín didohia to oplitẹn yetọn lẹ mẹ kẹdẹdilé e jẹ do gba. (Owéwlántọ he yè nọ ylọ dọ Katoliṣa Erwachsenen Katechismus, pg. 173 wlánwé to owé winwlán etọn mẹ, dọ: “Papa degbèna yè ni do to yẹyina Malia to whelẹponu to ninọ̀mẹ Bible tọn de mẹ, to didoai yẹwhe atọ̀n sẹ́ntọ lẹ , po núplọ́nmẹ Klisti tọn lẹpo, matin hihiajẹ yise mẹdevo lẹ tọn, he todidohia di whenu podọ owalọ yetọn lẹ.” Etẹwẹ Biblu yisetọ yisenọ lẹ sọgan dọ dogbọn onú nẹlẹ tọn dali he matin to Biblu, pinplán jeagọ, ohógbè nùzinzán tọn dogbọn yẹyidogona Malia tọn dali?

Etẹwẹ núdádai helẹ po otánhó helẹ po? Bé nugbo wẹ yé kavi lala? Bé yé sọawúhia kẹdẹdilé yẹwhenọ cardinal Latzinga lọsu dọ dó, dọ, to ojlẹ dindẹn whinwhẹn tọn podọ awúsọhiamẹ tọn godo, enẹ wẹ nado dọ, yé ma yí nugbo lọ gba ṣigba núdádai lẹ wẹ yé? Owhè he wáyì lẹ ko dọ ṣiṣẹ̀ etọn. Fie wẹ mí sọgan mọ húdo nugbo he mí to dindin tọn te? Nugbo, Ohó Jiwheyẹwhe tọn kẹdẹ mẹ wẹ e tin te bo ma sọ tin to ofi devo de. Yisenọ he yí Biblu sè lẹ tin na Agùn Jiwheyẹwhe Ogbẹ̀nọ lọ tọn, “…yè sọ to mì zé dote do dòdónu apọsteli lẹ, po yẹwhegán lẹ po tọn ji, Jesu Klisti Lọsu wẹ Osé gángán lọnglọnẹn tọn” (EFESUNU 2:20). Núdepope matin ehe papa lẹ ko doai he sọgbe po Biblu po to owhè he wáyì lẹ mẹ gba, enẹwutu e ma yín apọsteli lẹ tọn gba. Etẹwutu wẹ Pita, po Jakọbu po, po Johanu po, po Paul po ma do dọhó depope dogbọn Malia tọn dali to whenuena yé ṣẹ̀ azọ́nwà?

Apọsteli Johanu sẹ́ owẹn he tin to ote kakadoi hlan yisenọ nugbo lẹ dọ: “Yẹn ma ko wlánwé hlan mì na mì ma yọ́n nugbo wutu gba, ṣigba dọ mì yọ́nẹn wutu, podọ lalo ma ṣẹ̀ sọn nugbo mẹ wutu” (1 JOHANU 2:21). Enẹwutu zédai didọ nẹlẹ depope ma yín mimọ to Ohó nugbo lọ mẹ gba. Zédai lẹ lọ tọ́nsọn asisà vòvo mẹ. Mẹhe ma tindo jlọjẹ to Nugbo lọ mẹ, podọ to Ohó lọ mẹ, wẹ sọgan zé núdádai de dóai; podọ mẹhe ma dóyise to Jiwheyẹwhe mẹ, nọ wà onú di papa to ninọ̀mẹ papa tọn mẹ ehe gọ́na gbẹtọ he to sinsẹ̀n ẹn lẹ.

Dinvie, dọndopọ́ owhè lẹ lọ tọn yín niná ehe mẹ onú delẹ yín didádai te, podọ ehe matin to Yisenọ tintan lẹ mẹ gba. Yè wlán onú helẹ pó to ofi matin hódọdego to owé winwlán he yín L. J. King, House of Death… S. 117-122 tọn mẹ:

310 Ohia satin lọ tọn ṣẹ̀.

320 Vẹla lẹ yín didohia.

375 Angẹli lẹ sinsẹ̀n po oṣiọ mẹwiwé lẹ tọn sinsẹ̀n po ṣẹ̀.

394 Malia sinsẹ̀n yín zizédai.

500 Yẹwhenọ lẹ ṣẹ̀ aṣọdo gbọnvona gbẹtọ lẹ ji.

600 Odẹ̀hiho po sinsẹ̀n bibasi po to agùn mẹ to ogbè Latin tọn mẹ yín didohia gbọn dawe he yè nọ ylọ dọ Gleguwa dali; odẹ̀ yín hiho hlan Malia kavi hlan oṣiọ mẹwiwé lẹ tọn.

650 Onúyìwá nado doyẹyigona awhli to Gbèji Malia ṣẹ̀.

709 Nùdonùgona afọ papa tọn ṣẹ̀.

750 Aṣẹpipa Papa tọn he ma nọ nọte dẹn yín zizédai.

788 Malia sinsẹ̀n po oṣiọ mẹwiwé lẹ tọn po ṣẹ̀; sinsẹ̀n bibasi to Satin po fọto lẹ tọn po, podọ oṣiọ lẹ tọn yín didóai.

850 Osìn kinklán, yín ṣiṣaka dopọ́ hẹ ojẹ bo sọ yín didona gbọn yẹwhenọ dali, po ogàn odẹ̀ tọn po, po owé lẹ po, podọ vẹla lẹpo yín didóai.

890 Sinsẹ̀n bibasi hlan Mẹwiwé Josẹfu, he yín asú Malia tọn ṣẹ̀.

965 Baptẹm ogàn odẹ̀ tọn yín pinplọ́nmẹ.

995 Zizédaga oṣiọ mẹwiwé lẹ tọn tọn, jẹnukọn yín zizédai gbọn Papa Johanu V dali.

998 Nùbibla ajimọgbè tọn lẹ to ojlẹ juwáyì tọn gbè yín didóai.

1079 Mọnpẹ lẹ po masẹ lẹ po yín gbèdena.

1090 Ṣapelẹ yín didohia.

1100 Kọnmiọnnu-yíyí to nukọnyì taidi avọ́sinsán, podọ winwlán dai oyín lẹ tọn do owégbo lẹ mẹ yín gbèyína.

1184 Yé nọ plọ́nmẹ nado mọ́ yise mẹde tọn bo kẹalọyí núplọ́nmẹ yetọn lẹ.

1190 Bibẹ́nu ylando he yè dọ yé ko jo tọn ṣigba bọ yé ma jo gba.

1200 Yé zé aklahihọ̀ do tenu núdùdù Oklunọ tọn mẹ.

1215 Zédai didiọ akla po ovẹ́ po tọn yín didádai, podọ ylando gbèyiyí hlan yẹwhenọ e whè gbahú yè dọ dopo to owhè dopo mẹ dandan.

1220 Akla sinsẹ̀n yín didóai.

1227 Ogàn odẹ̀ tọn he yẹwhenọ nọ zán to Kọnmiọnnu whenu tin taidi ohia de hlan omẹ lẹpo dọ, dinzãnde aklahihọ̀ yín didiọ do agbasa Klisti tọn tẹnmẹ yín didóai.

1229 Yé gbẹ́na agùnvi lẹ dọ yé ma dóna hia Biblu gba.

1245 Yè dègbèna yẹwhenọ lẹ nado nọ ṣinyọn jẹgbakun vẹ́.

1264 Klisti-whèdùdù yín zizédai.

1414 Yé gbẹ́na gbẹtọ lẹ ma nado dóalọ kọfo go to whenuena yé to kọnmiọnnu dù.

1439 Yé dègbèna oplọ́n lẹwézòmẹ tọn.

1478 Núdodindin nugbo yín didohia to otò Supeni tọn mẹ.

1545 Yè dègbè dọ otànhó yín zẹnzẹn po Biblu po.

1546 Yé zé núplọ́nmẹ he ma yín apọsteli lẹ tọn gọ́ na Biblu.

1854 Owhè yọnnu-alọji Malia tọn yín didóai.

1870 Núplọ́nmẹ magbọvọ Papa lẹ tọn yín didóai.

1925 Awúsọhia awhli to Gbèji Malia tọn to agbasa mẹ to olọn mẹ yín didóai.

1950 Zédai zizéyì olọn awhli to Gbèji Malia tọn yín didọ.

Gbẹtọ he nọ lẹnnúpọ́n lẹpo sọgan kànbiọ dogbọn linlẹn núdádai he lẹpo tọn dali, he yín didọ to owhè he wáyì lẹ mẹ. Alẹ̀nù Yọ́yọ́ Lọsu to Ede mẹ pégan bo sọ sọgbe. Mẹdepope ma tindo jlọjẹ nado gọ́ núdepope na Ohó lọ gba. “Mẹmẹsunnu emi, yẹn to hódọ kẹdẹdi owalọ gbẹtọ lẹ tọn: Yín e bo sọ yín dọ alẹ̀nù gbẹtọ tọn wẹ, ṣigba eyín yè ko yí i dóai, omẹ depope ma sọgan diọ ẹ zùn ovọ́, kavi sọgan dè dogọ́ ẹ gba” (GALATIA 3:15). Eyín mẹdepope dọ ojlo godo mẹ etọn tọn to alẹ̀nù de mẹ, e ma sọgan yín didiọ gba. Ṣigba dogbọn didọ Ojlo Jiwheyẹwhe tọn tọn dali, Alẹ̀nù Yọ́yọ́ lọ, gbẹtọ ko tẹnpọ́n nado diọ Ẹ dogbọn onú dèdogọ́ yise tọn he ma yín Alẹ̀nù Yọ́yọ́ Nugbo lọ tọn gba. Fie wẹ osi he jẹ lọ te kẹdẹdi avàsè niná he, dọ: “… Eyín mẹdepope na dè dogọ́ onú helẹ, Jiwheyẹwhe na dè azọ̀n ylankan he yè wlán do owé he mẹ tọn hlan ẹn” (OSỌHIA 22:18).

Kẹdẹdi kunnudidè Owé Wiwé lẹ tọn, Jiwheyẹwhe kẹdẹ wẹ yín azọ́nwànú yise tọn de podọ sinsẹ̀n tọn de. Eyín mẹdepope kavi núdevo de yín zizédaga do otẹn nẹ mẹ, enẹ wẹ yise dó na boṣiọ sinsẹ̀n. Núyọ́nẹntọ Plọtẹstannọ lẹ ko wlánwé pipé bo sọ dohia hézéhézé dogbọn enẹ lọ tọn dali. Nado mọnukunnujẹ e go dagbedagbe, mí na dlẹn alọ do ohógbè delẹ. Owhẹ̀sùna de matin na sinsẹ̀n bibasi hlan Malia gba. Yè ma dopagbe awúsọhia sinsẹ̀n bibasi hlan Malia tọn to Owé Wiwé lẹ gba. Na yì owhè fọtọ́n-fowe-kanwe-kò (1,500) hunkọ matin awúsọhia mọtọnhunkọ. Di onú jonọ de, awúsọhiamẹ mọtọnhunkọ lẹ yín mimọ to otò Katoliki tọn lẹ mẹ taidi otò Polandi tọn, po Pọtugal tọn po, po Supeni tọn po, podọ Flansi tọn. To otò Plọtẹstan tọn lẹ mẹ, Malénu lẹ, po vodun he yè ylọ dọ Budda-sẹ̀ntọ lẹ po, po otò devodevo he pò lẹ po, fie wẹ tódidó yé omẹ pó tọn tin, ṣigba whenuena yé dóhùdo whlẹngan boṣiọ lọ tọn te, boṣiọ lọ ma nọ sọawúhia to asiko lọ mẹ gba. Na omẹ dopodopo ni dó kàndeji dọ Malia ma sọgan sọawúhia gbèdé kẹdẹdilé Pita, Josẹfu po, omẹ he pò lẹ po ma sọgan sọawúhia dó. Poun dọ e jọ gbọn linlẹn dali, na mọwẹ yè jlo dó wutu wẹ. Mẹde sọgan kànbiọ dọ, to gbejizọnlin yise yetọn tọn mẹ, bé mẹnu wẹ yé to sinsẹ̀n bo sọ to yẹyidogona to Jesu po Malia po mẹ? Gbigbọ na hunkọ tọn wẹ e yín bo ma to gigopana Jesu adavo Malia? Bé Gbigbọ Wiwé wẹ? Nugbo e ma yín Gbigbọ Wiwé gba. Gbigbọ oklọ tọn wẹ. Yẹwhenọ he yè nọ ylọ dọ, Rev. O. Makimani wlánwé to ohóta he yín, “Gbigbọ mawé tin to sinsẹ̀n bibasi hlan Malia mẹ”, dolé dọ: “Sinsẹ̀n dabla bibasi lẹ́ Malia yín ohiadonu de ga gbọn mẹjizinnọ gbigbọ mawé tọn dali. Gigona hlan Malia yín winwlán dai sọn owhè kanwe-kò tintan lẹ tọn dali. Sinsẹ̀n hóhó Kosi lẹ tọn he yín onọ-yẹwhe-yọnnu lẹ tọn tọn ko ṣẹ̀ nukọnyì to sinsẹ̀n bibasi hlan Malia mẹ, yè dọ jẹnukọnna owhè kanwe-kò tintan lẹ.” (O. Markmann, Irrtumer der katholischen Kirche, pg. 47).

Sọn whetẹnu gbọn wẹ Jiwheyẹwhe tindo onọ de te? Ohógbè mọtọnhunkọ ma tin to Owé Wiwé lẹ mẹ gba. Malia ma yín Onọ Jiwheyẹwhe tọn gba ṣigba é ji Jesu Klisti Oklunọ podọ Whlẹngantọ mítọn poun wẹ. Mí mọ to otòdaho Efesu tọn mẹ, fie agùndaho dawhá daga, bo to didọ, dọmọ: “… Daho wẹ Diana Efesunu lẹ tọn” (OWALỌ 19:28). Dinvie to opli daho he mẹ yé nọ doyẹyigona Malia te, yé nọ jihàn dọmọ: “Daho wẹ Malia!” E bọawu nado zìn ode dai bo sọ zéde daga.

Sọn owhè kanwe-kò donu atọ́ntọ mẹ kẹdẹ wẹ sinsẹ̀n bibasi hlan Malia ṣẹ̀ sọn. Mẹhe yè ylọ dọ Artọ Dliwusi wlánwé to K. Derschner, Und abermals krahte der hahn, pg. 401, dọ, “Sọn gbèdido otànhó lẹ tọn mẹ, yẹyidogona Malia dohia apájlẹ awubla tọn hlan ogbẹ̀ lọ blébú. Otànhó núyiwà yọpọvu tọn nado dóyisena boṣiọ sinsẹ̀n wẹ, podọ adọgbo dó na núdádai lalonọ lẹ, po nugbo dohia jẹagọ po, po tunmẹ lalonọ lẹ po, po linlẹn mẹde titi tọn lẹ po, po whẹ̀jijọ lalonọ lẹ po, ehelẹ pó sọawúhia sọn madogan gbẹtọ tọn mẹ na e yín nútotaji wutu, po núyọ́nẹn wintinwintin yé he ylọ yéde dọ hodotọ Jesu tọn lẹ tọn po, he kọ̀ndopọ́ po huhlọn agùn tọn po, po sẹni nado viavi bo sọ konu lẹ tọn po: yedọ ayihún yẹwhe lẹ tọn.”

Sọn odẹ̀ “Yẹn dogbè We Malia” tọn mẹ jẹ zédai he yín dọ yè zé Malia yì olọn mẹ to agbasa mẹ ji, ehelẹ pó yín núhe matin to Biblu mẹ, podọ enẹwutu wẹ núdádai lalonọ lẹ do tin to agùn Lomunu Katoliki tọn mẹ to owhè na yì fọtọ́n-nuọntọ̀n hunkọ (1,600) lẹ mẹ. To egbé enẹ lẹpo tin di núhe tin to yise mẹ, ṣigba to nugbo de mẹ, owalọ agọjẹdo-Klistigotọ lọ tọn wẹ, kẹntọ lọ, mẹhe klán gbẹtọ lẹpo sọn yise dopo akàn whlẹngan tọn kọ̀n he tin to Jesu Klisti mẹ, bo sọ lẹ́ yé hlan Malia sinsẹ̀n kọ̀n he ma sọgan whlẹn yé. Sọn whenu Núvọjlado tọn mẹ kaka jẹ egbé, núyọ́nẹntọ aihọn tọn lẹ ko dọhó susu do gbaungba bo sọ wlán onú susu dogbọn enẹ tọn dali. 

Nado zé Malia do ote bo to sinsẹ̀n di yẹwhe to ofi susu, yín osunú de to nukun Jiwheyẹwhe tọn mẹ, podọ ehe dali gbẹtọ susu nugbonọ gbọn yín búbú. Rev. Makimani wlán dogbọn papa dinvie tọn dali to owé winwlán etọn he yín, O. Markmann, Enzeit, Entruckung, Anticrist, pg. 32-33 tọn mẹ, dọ: “E ma yín nùzinzán whenuena papa to whẹntintọ́n etọn mẹ yì otò Polandia tọn mẹ, whenuena é jẹklo to afọ boṣiọ yú he nọ ylọ dọ Madonna nukọn to otò Jasina Gola tọn mẹ, to otò Tẹnṣiwa tọn mẹ, bo zé omá sika (flower of gold) tọn de do afọ etọn glọ, podọ to gbèyíyí abọẹninọ̀ tọn de mẹ to boṣiọ lọ nukọn, bo to hódọ to ogbè yé tọn mẹ, dọmọ: ‘Totus tuum’, he tadena etọn yín ‘Bé e ma yín towe wẹ yẹn patapata?’ Odẹ̀go Totus tuum he hlan Malia lẹzùn odẹ̀go mẹpinplán tọn to gbẹ̀zán yẹwhenọzọ́nwiwà etọn lẹpo mẹ. É dotana odẹ̀ etọn hlan boṣiọ yú Malia tọn lọ,bo fó po hógbè helẹ po dọmọ: ‘To alọ towe mẹ wẹ yẹn jó agùn lọ blébu do kaka jẹ opòdo aihọn tọn! Alọ towe mẹ wẹ yẹn jó aihọn lọ blébu do, sunnu lẹpo, po gbẹtọ lẹpo po, po nọvisunnu ṣie lẹpo po, po akọta lẹpo po. Alọ towe mẹ yẹn jó otò Lomu tọn po otò Polandia tọn po do, bo sìn yé dopọ́ to sinsìn yọ́yọ́ wanyin tọn mẹ gbọn devizọ́nwàtọ towe dali. Onọ mítọn Malia, kẹalọyí mí! Onọ mítọn, a gbẹ́ mí dai blo! Onọ mítọn, plán mí!” Yè yí Malia do basi onọ agùn Katoliki Lomunu lẹ tọn tọn. Ewọ ma yín ahọsi olọn mẹ tọn gba, ṣigba ahọsi ahọludu agùn Katoliki Lomunu lẹ tọn tọn wẹ.

Kẹdẹdi owé winwlán he yè ylọ dọ, “Fatima” tọn gbọn Joaquim Malia Alọnso dali, dọ, e jẹ dọ Malia ni ko sọawúhia to azán wiatọ̀ntọ, osùn atọ́ntọ owhè 1917 tọn mẹ, hlan visunnu atọ̀n he yín lẹngbọyìntọ lẹ. Osọha wiatọ̀n he sọ vọ́ sọawúhia whlá dopo dogọ́. To azán wiatọ́ntọ, osùn ṣinawetọ owhè dopolọ tọn mẹ, “awhli he to gbeji wiwé lọ” vẹvẹna ovi atọ̀n lẹ dọ yé ni lẹ́gọ̀wá to osùn he ja mẹ. To azán wiatọ̀ntọ, osùn ṣinẹnẹtọ owhè dopolọ tọn mẹ, to awúsọhia atọ́ntọ Malia tọn whenu, é na ko dọ hlan yé dọ, “Yẹn jlo dọ mì ni lẹ́gọ̀wá fi to azán wiatọ̀ntọ osùn aotọ owhè dopolọ tọn mẹ bo hodẹ̀ po ṣapelẹ po.” Kaka jẹ awúsọhia ṣidopotọ mẹ, gbẹtọ yì fọtọ́n donu kande-ao wẹ tọ́nwhẹn yì otẹn lọ mẹ. To nukọnyìyì owhè lẹ tọn mẹ, gbẹtọ mado sọha tọ́nwhẹn yì otẹn nẹ mẹ nado hẹn kànbiọ yetọn lẹ yì Malia de, bo ma yọ́nẹn dọ Malia lọsu dohudo alọgọ tọn sọn Jiwheyẹwhe de, podọ Malia lọsu ma sọgan whlẹn mẹdepope gba. To otò Fatima tọn mẹ, apajlẹ boṣiọ Malia tọn tọn yín didohia omẹ susu nado gbogbéna. Papa Johanu PaulII lọsu jẹklo to sinsẹ̀nhọ̀ lọ mẹ to awúsọhia boṣiọ lọ tọn nukọn. Boṣiọ Malia tọn sinsẹ̀n he jẹagọdo osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn: he dọ, dọmọ: Hiẹ ma na basi boṣiọ pipa de hlan dewe, kavi apajlẹ ojlẹmọ depope tọn he tin to olọn mẹ aga, kavi he tin to aigba mẹ todò, kavi he tin otọ̀ mẹ to aigba glọ: hiẹ ma na dẹ́ dewe dodò hlan yé, kavi sẹ̀n yé gba: na yẹn Oklubnọ Jiwheyẹwhe towe Jiwheyẹwhe awuwhàntọ de wẹ, he nọ dla oylanwà otọ́ lẹ tọn pọ́n to ovi lẹ ji to whẹndo atọ̀ntọ ji yé he gbẹwanna mi lẹ tọn; bo sọ nọ do lẹblanu hia hlan whẹndo fọtọ́n lẹ de, yé he yiwanna mi lẹ tọn bo sọ nọ yìn gbèdide ṣie lẹ. (EKISỌDUSI 20:4-5). Yé omẹ he to yẹyidogona boṣiọ mọtọnhunkọ lẹ yín yiylọ hézéhézé dọ, wangbẹna Jiwheyẹwhetọ lẹ. To nugbo de mẹ, e ma yín núde ṣigba wedudu lẹ́do oyìnvu kínkọ́n de. Omẹ devo lẹ tindo fọto Jesu tọn, omẹ devo lẹ sọ tindo apajlẹ devo-devo lẹ, bo sọ basi boṣiọ Klisti tọn bo to zize é danpe to whelẹponu.

Ehe lọ hẹn mi flín vọ́fọ́n he mí basi po jonọ delẹ po. Bọ mí sọ dọhó dogbọn yise dali. To finẹ yẹn kànbiọ dọ, bé mẹde tindo kọ̀ndopọ́ vivẹ po Jesu Klisti po? Yọnnu de yíhó po ojlo dagbe de po, dọmọ: “ Yẹn ko sà Jesu ṣie” e paṣa mí omẹ po na ohó he nawe lọ dọ. Whenẹnu wẹ nawe lọ ṣẹ̀ ohó lọ tunmẹ ji dọ, yẹn hoavùn po dawe mẹho de po, bo sà boṣiọ pipa Jesu hlan agùn de yí akuẹ mliyọn dopo e lan fọtọ́n donu kò-atọ́n (1,25 m).

Boṣiọ pipa mọhunkọ tọn mliyọn donu sọha de tin aigba lẹpo ji bo sọ yín osùnú de to Jiwheyẹwhe nukọn. To Wiwéyínyín Jiwheyẹwhe tọn mẹ, É dọhó whẹ̀dida tọn do yé mẹhe to boṣiọ pipa mọhunkọ tọn lẹ sẹ̀n ji, dọmọ: “Dẹ̀hodonọ omẹ lọ yín he basi boṣiọ pipa kavi kinkọ̀n de, osùnú de hlan OKLUNỌ lọ, azọ́n alọ ananọ lọ tọn lẹ lọ tọn, bo zé e dote to nuglọ. Gbẹtọ lẹ lọ lẹpo nasọ gblọn bo dọ, Niṣẹ” (DEUTELONOMI 27:15). Gbẹtọ ma nọ din fibẹtado yetọn lẹ to Ewọ Mẹhe pégo nado whlẹn yé mẹ gba, ṣigba yé nọ din alọgọ sọn núdádai lẹ mẹ. Gbọn enẹ dali, yé jẹagọ bo sọ vlẹ́ Jiwheyẹwhe kò to gbèmimá yetọn lẹ mẹ. Whenuena yè kànhóbiọ Oklunọ Jesu dogbọn osẹ́n tintan tọn dali, Jesu sọ gblọn dọ hlan ẹn dọ: “Tintan osẹ́n lẹpo tọn wẹ, Sè, Islaẹli È, Oklunọ Jiwheyẹwhe mítọn, Oklunọ dopo wẹ: Podọ hiẹ na yinwanna Oklunọ Jiwheyẹwhe towe sọn ayiha towe lẹpo mẹ, podọ sọn alindọn towe lẹpo mẹ, podọ sọn núyọ́nẹn towe lẹpo mẹ, podọ sọn huhlọn towe lẹpo mẹ” (MALKU 12:29-30). Nugbonugbo otẹn de matin hlan Malia to ofi, kavi hlan mẹwiwé lẹ, kavi hlan ogán he nọ whlá omẹ lẹ, kavi hlan boṣiọ pipa lẹ, kavi hlan apájlẹ lẹ gba.

Bé Malia kẹdẹdi gbẹtọ, sọgan sè odẹ̀ mliyọn donu susu he yè to hiho gbọn aihọn lẹpo mẹ yín é ma yín mẹhe mọdona onú lẹpo? Bé Malia sọgan tin to olọn mẹ, to aigba ji podọ to lẹ̀wézòmẹ yín é ma yín mẹhe mọdona onú lẹpo? Jiwheyẹwhe kẹdẹ wẹ yín Mẹhe tin to ofi lẹpo podọ Mẹhe mọdona onú lẹpo. Otẹn wiwé he yín whẹntintọ́n tọn lẹpo, maho otò he mẹ otẹn helẹ tin te pọ́n, yín osùnú de to nukun Jiwheyẹwhe tọn mẹ, podọ enẹwutu, yé yín whẹ̀gbledonọ. LÉ WẸ OKLUNỌ DỌ: “Mì din mi, mì bo na nọ̀gbẹ̀: Ṣigba mì din Bẹti-eli blo, mọ biọ Gilgali mẹ blo, bo sọ ju jẹ Beẹli-ṣeba blo: na Gilgali nugbonugbo na yì biọ mẹmẹglọ mẹ, podọ Bẹti-eli na lẹzùn ovọ. Mì din OKLUNỌ, mì bo nasọ nọ̀gbẹ̀” (AMỌSI 5:4-6).

É nasọ dọ to egbé dọ, “Mì din Mi, wẹ Oklunọ dọ, mì nasọ nọ̀gbẹ̀. Mì yì otò Losdẹsi tọn kavi Fatima tọn mẹ, kavi otò Tẹnṣiwa tọn mẹ, kavi otò Altotin tọn mẹ, kavi otò he pò lẹ de mẹ blo, ṣigba mì wá Dê mì opòdo aigba tọn lẹpo na mì nido mọ ogbẹ̀ madopòdo yí.” Mẹdepope he din Jiwheyẹwhe na mọ Ẹn to fie yé tin te lẹpo, na Jiwheyẹwhe yín Mẹhe tin to ofi lẹpo wutu.

Mẹhe yè ylọ dọ Vitolio Mẹsoli dọhó do yẹwhenọ katoliki Jaman tọn he yín cardinal Josefu Latzinga go, to owé winwlán etọn he yín V. Messori, Zur Lage des Glaubens, pg. 112 mẹ, dolé dọ: “Podọ godo he apà ko jẹ Johanu Paul II dopolọ go, é yì hunwhẹ awúsọhia tintan tọn kọ̀n to otòpẹvi otò Pọtugal tọn tọn mẹ to azán wiatọ̀ntọ, osùn atọ́ntọ tọn mẹ, to otẹn wiwé whẹntintọ́n etọn tọn mẹ to otò Fatima tọn mẹ, nado dopẹna Malia, alọ mẹhe tọn yín pinplán to ali dabla de ji nado plán osòpẹn lọ.” Yẹwhenọ dopo he lọ yè dọ cardinal Latzinga dọ, dọ, agùn ko dègbè zédai lẹ tọn tọn to gbèdidè he mẹ, to owé winwlán he yín V. Messori, Zur Lage des Glaubens, pg. 108 tọn mẹ, dọmọ, “… jẹnukọnna gbèjininọ̀ kakadoi Malia tọn po onọ Jiwheyẹwhe tọn po, podọ to asiko dindẹn mẹ nado dè dòdónu ylando tọn lọ sẹ̀, podọ to agbasa mẹ nado dọ, yé zé Malia yì gigo olọn tọn mẹ.” To ehe godo, mí hia hógbè sinsinyẹn de, dọ: “Zédai helẹ nọ whlá yise nugbo to Klisti mẹ kẹdẹdi Jiwheyẹwhe nugbo podọ Gbẹtọ nugbo de” to owé winwlán dopolọ he yín V. Messori, Zur Lage des Glaubens, pg. 108 mẹ.

Mí ma sọgan jo ohógbè he lọ do mọ, adavo mí tá hinhọ́n do e ji. Zédai ẹnẹlẹ kẹdẹdi ehe pò lẹpo, ma yín dòdónu Biblu mẹ tọn gba. Nugbo Owé Wiwé tọn lẹ ma yín zizédai to opli lẹ tó, kavi ehe yè kẹalọyí bo sọ hẹn wá ayi mẹ gba, ṣigba yè dóna yise to Ohó nugbo lọ mẹ, ehe yè plọ́n kẹdẹdi gbèdidè to oyín Oklunọ tọn mẹ gbọn yé mẹhe Jiwheyẹwhe ylọ lẹ dali. Po tunmẹ helẹ pó po, yè dóna diọnukunsọ dawe he yín Latzinga po ohógbè ewlọsu titi tọn po, to owé dopolọ mẹ, pg. 62, dọmọ: “E yín domọna nugbo gbọn ewlọsu dali dọ, nugbo ma sọgan yín didá gbọn didè dali gba; podọ gbèdidè ma sọgan yín nugbo gba . Nugbo dóna yín dindinmọ, e ma dóna yín didá gba.” Eyín mẹde ma yígbèna nugbo, he yín Ohó lọ, bé omẹ lọ dóna din onú devo; podọ eyín e wá jọ bọ mẹde ma dóyise to Jiwheyẹwhe mẹ, whenẹnu omẹ lọ dóna yín pinplán kẹdẹdilé papa wà dó to mọto sòpẹ́n-whlá tọn mẹ gbọn yé mẹhe hodo é lẹ dali. To núyọ́nẹn yetọn mẹ, yé nọ tọ́nsọ́n oplọ́n yisenọ lẹ tọn mẹ biọ Malia sinsẹ̀n mẹ. Podọ nado dọ to oplitẹn yetọn lẹ mẹ to nọtẹn yetọn lẹ mẹ nado nọ ná pipa Malia. To nugbo de mẹ, onú lẹ po wẹ lẹ́do Malia. Klisti ma yín didohia to oplitẹn yetọn lẹ mẹ kẹdẹdilé e jẹ do gba. (Owéwlántọ he yè nọ ylọ dọ Katoliṣa Erwachsenen Katechismus, pg. 173 wlánwé to owé winwlán etọn mẹ, dọ: “Papa degbèna yè ni do to yẹyina Malia to whelẹponu to ninọ̀mẹ Bible tọn de mẹ, to didoai yẹwhe atọ̀n sẹ́ntọ lẹ , po núplọ́nmẹ Klisti tọn lẹpo, matin hihiajẹ yise mẹdevo lẹ tọn, he todidohia di whenu podọ owalọ yetọn lẹ.” Etẹwẹ Biblu yisetọ yisenọ lẹ sọgan dọ dogbọn onú nẹlẹ tọn dali he matin to Biblu, pinplán jeagọ, ohógbè nùzinzán tọn dogbọn yẹyidogona Malia tọn dali? 

Etẹwẹ núdádai helẹ po otánhó helẹ po? Bé nugbo wẹ yé kavi lala? Bé yé sọawúhia kẹdẹdilé yẹwhenọ cardinal Latzinga lọsu dọ dó, dọ, to ojlẹ dindẹn whinwhẹn tọn podọ awúsọhiamẹ tọn godo, enẹ wẹ nado dọ, yé ma yí nugbo lọ gba ṣigba núdádai lẹ wẹ yé? Owhè he wáyì lẹ ko dọ ṣiṣẹ̀ etọn. Fie wẹ mí sọgan mọ húdo nugbo he mí to dindin tọn te? Nugbo, Ohó Jiwheyẹwhe tọn kẹdẹ mẹ wẹ e tin te bo ma sọ tin to ofi devo de. Yisenọ he yí Biblu sè lẹ tin na Agùn Jiwheyẹwhe Ogbẹ̀nọ lọ tọn, “…yè sọ to mì zé dote do dòdónu apọsteli lẹ, po yẹwhegán lẹ po tọn ji, Jesu Klisti Lọsu wẹ Osé gángán lọnglọnẹn tọn” (EFESUNU 2:20). Núdepope matin ehe papa lẹ ko doai he sọgbe po Biblu po to owhè he wáyì lẹ mẹ gba, enẹwutu e ma yín apọsteli lẹ tọn gba. Etẹwutu wẹ Pita, po Jakọbu po, po Johanu po, po Paul po ma do dọhó depope dogbọn Malia tọn dali to whenuena yé ṣẹ̀ azọ́nwà?

Apọsteli Johanu sẹ́ owẹn he tin to ote kakadoi hlan yisenọ nugbo lẹ dọ: “Yẹn ma ko wlánwé hlan mì na mì ma yọ́n nugbo wutu gba, ṣigba dọ mì yọ́nẹn wutu, podọ lalo ma ṣẹ̀ sọn nugbo mẹ wutu” (1 JOHANU 2:21). Enẹwutu zédai didọ nẹlẹ depope ma yín mimọ to Ohó nugbo lọ mẹ gba. Zédai lẹ lọ tọ́nsọn asisà vòvo mẹ. Mẹhe ma tindo jlọjẹ to Nugbo lọ mẹ, podọ to Ohó lọ mẹ, wẹ sọgan zé núdádai de dóai; podọ mẹhe ma dóyise to Jiwheyẹwhe mẹ, nọ wà onú di papa to ninọ̀mẹ papa tọn mẹ ehe gọ́na gbẹtọ he to sinsẹ̀n ẹn lẹ.

Dinvie, dọndopọ́ owhè lẹ lọ tọn yín niná ehe mẹ onú delẹ yín didádai te, podọ ehe matin to Yisenọ tintan lẹ mẹ gba. Yè wlán onú helẹ pó to ofi matin hódọdego to owé winwlán he yín L. J. King, House of Death… S. 117-122 tọn mẹ:

310 Ohia satin lọ tọn ṣẹ̀.

320 Vẹla lẹ yín didohia.

375 Angẹli lẹ sinsẹ̀n po oṣiọ mẹwiwé lẹ tọn sinsẹ̀n po ṣẹ̀.

394 Malia sinsẹ̀n yín zizédai.

500 Yẹwhenọ lẹ ṣẹ̀ aṣọdo gbọnvona gbẹtọ lẹ ji.

600 Odẹ̀hiho po sinsẹ̀n bibasi po to agùn mẹ to ogbè Latin tọn mẹ yín didohia gbọn dawe he yè nọ ylọ dọ Gleguwa dali; odẹ̀ yín hiho hlan Malia kavi hlan oṣiọ mẹwiwé lẹ tọn.

650 Onúyìwá nado doyẹyigona awhli to Gbèji Malia ṣẹ̀.

709 Nùdonùgona afọ papa tọn ṣẹ̀.

750 Aṣẹpipa Papa tọn he ma nọ nọte dẹn yín zizédai.

788 Malia sinsẹ̀n po oṣiọ mẹwiwé lẹ tọn po ṣẹ̀; sinsẹ̀n bibasi to Satin po fọto lẹ tọn po, podọ oṣiọ lẹ tọn yín didóai.

850 Osìn kinklán, yín ṣiṣaka dopọ́ hẹ ojẹ bo sọ yín didona gbọn yẹwhenọ dali, po ogàn odẹ̀ tọn po, po owé lẹ po, podọ vẹla lẹpo yín didóai.

890 Sinsẹ̀n bibasi hlan Mẹwiwé Josẹfu, he yín asú Malia tọn ṣẹ̀.

965 Baptẹm ogàn odẹ̀ tọn yín pinplọ́nmẹ.

995 Zizédaga oṣiọ mẹwiwé lẹ tọn tọn, jẹnukọn yín zizédai gbọn Papa Johanu V dali.

998 Nùbibla ajimọgbè tọn lẹ to ojlẹ juwáyì tọn gbè yín didóai.

1079 Mọnpẹ lẹ po masẹ lẹ po yín gbèdena.

1090 Ṣapelẹ yín didohia.

1100 Kọnmiọnnu-yíyí to nukọnyì taidi avọ́sinsán, podọ winwlán dai oyín lẹ tọn do owégbo lẹ mẹ yín gbèyína.

1184 Yé nọ plọ́nmẹ nado mọ́ yise mẹde tọn bo kẹalọyí núplọ́nmẹ yetọn lẹ.

1190 Bibẹ́nu ylando he yè dọ yé ko jo tọn ṣigba bọ yé ma jo gba.

1200 Yé zé aklahihọ̀ do tenu núdùdù Oklunọ tọn mẹ.

1215 Zédai didiọ akla po ovẹ́ po tọn yín didádai, podọ ylando gbèyiyí hlan yẹwhenọ e whè gbahú yè dọ dopo to owhè dopo mẹ dandan.

1220 Akla sinsẹ̀n yín didóai.

1227 Ogàn odẹ̀ tọn he yẹwhenọ nọ zán to Kọnmiọnnu whenu tin taidi ohia de hlan omẹ lẹpo dọ, dinzãnde aklahihọ̀ yín didiọ do agbasa Klisti tọn tẹnmẹ yín didóai.

1229 Yé gbẹ́na agùnvi lẹ dọ yé ma dóna hia Biblu gba.

1245 Yè dègbèna yẹwhenọ lẹ nado nọ ṣinyọn jẹgbakun vẹ́.

1264 Klisti-whèdùdù yín zizédai.

1414 Yé gbẹ́na gbẹtọ lẹ ma nado dóalọ kọfo go to whenuena yé to kọnmiọnnu dù.

1439 Yé dègbèna oplọ́n lẹwézòmẹ tọn.

1478 Núdodindin nugbo yín didohia to otò Supeni tọn mẹ.

1545 Yè dègbè dọ otànhó yín zẹnzẹn po Biblu po.

1546 Yé zé núplọ́nmẹ he ma yín apọsteli lẹ tọn gọ́ na Biblu.

1854 Owhè yọnnu-alọji Malia tọn yín didóai.

1870 Núplọ́nmẹ magbọvọ Papa lẹ tọn yín didóai.

1925 Awúsọhia awhli to Gbèji Malia tọn to agbasa mẹ to olọn mẹ yín didóai.

1950 Zédai zizéyì olọn awhli to Gbèji Malia tọn yín didọ.

Gbẹtọ he nọ lẹnnúpọ́n lẹpo sọgan kànbiọ dogbọn linlẹn núdádai he lẹpo tọn dali, he yín didọ to owhè he wáyì lẹ mẹ. Alẹ̀nù Yọ́yọ́ Lọsu to Ede mẹ pégan bo sọ sọgbe. Mẹdepope ma tindo jlọjẹ nado gọ́ núdepope na Ohó lọ gba. “Mẹmẹsunnu emi, yẹn to hódọ kẹdẹdi owalọ gbẹtọ lẹ tọn: Yín e bo sọ yín dọ alẹ̀nù gbẹtọ tọn wẹ, ṣigba eyín yè ko yí i dóai, omẹ depope ma sọgan diọ ẹ zùn ovọ́, kavi sọgan dè dogọ́ ẹ gba” (GALATIA 3:15). Eyín mẹdepope dọ ojlo godo mẹ etọn tọn to alẹ̀nù de mẹ, e ma sọgan yín didiọ gba. Ṣigba dogbọn didọ Ojlo Jiwheyẹwhe tọn tọn dali, Alẹ̀nù Yọ́yọ́ lọ, gbẹtọ ko tẹnpọ́n nado diọ Ẹ dogbọn onú dèdogọ́ yise tọn he ma yín Alẹ̀nù Yọ́yọ́ Nugbo lọ tọn gba. Fie wẹ osi he jẹ lọ te kẹdẹdi avàsè niná he, dọ: “… Eyín mẹdepope na dè dogọ́ onú helẹ, Jiwheyẹwhe na dè azọ̀n ylankan he yè wlán do owé he mẹ tọn hlan ẹn” (OSỌHIA 22:18).